مدرسه چهارباغ در اصفهان

مدرسه چهارباغ
درختان چنار کهنسال حیاط مدرسه چهارباغ اصفهان که قدمتی برابر خود مدرسه دارند و نهر آبى که از میان ایـن حیاط و درختان می‌گذرد در کنار زیبایى تزئینات نفیس این موزه کاشیکارى ایران افزوده و بنـاى مدرسه را بسـیار فرح بخش و روح افزا نموده است. هیچ یک از آثار موجود در اصفهان به اندازه مدرسه چهاربـاغ، از تنـوع طـرح و رنگ در کاشی برخوردار نیستند. مدرسه چهارباغ آخرین بناى باشکوه و پـر از ظرایف عهـد صـفویه در اصفهان است که براى تدریس و تعلیم طﻼب علوم دینى در دوره شاه سلطان حسین ساخته شده است و امروزه نیز به همین منظور مورد استفاده قرار می‌گیرد. مدرسه چهارباغ که به نام‌های دیگری مانند مدرسه مادرشاه و مدرسه ســلطانی نـیز شـناخته می‌شـود، در ضـلع شرقی خیابان چهارباغ شهر اصفهان واقع است. این بنای اعجاب آمیز تاریخی در سه دهه اخیر مدرسه علمیـه امـام صادق نام گرفت و همچون گذشته‌اش به آموزش طﻼب علوم دینی اختصاص پیدا کرد. علت نام گذاری مدرسه به نام مدرسه سلطانی این بوده است که در زمان شاه سلطان حسین ساخته شده و از طرف دیگـر بـه این علـت مدرسه چهارباغ نامیده می‌شود که در خیابان چهارباغ ساخته شده است.
در شمال مدرسه چهارباغ بازارچه‌ای زیبا و مرتفع وجود دارد که در عصر صـفویه بـه علت همیــن ارتفـاع زیـاد بازارچه بلند و به خاطر شکوه آن بازارچه شاهی نامیده می‌شده است. این بازارچه نمونه ارزنـده‌ای از بازارهـای عصر صفوی است که امروزه به نام بازار هنر خوانده می‌شود. در شـرق مدرسه چهاربـاغ نیز سرای فتحیه یـا کاروانسرای مادرشاه واقع شده که امروزه به نام مهمانسرای عباسی خوانده می‌شود. این کاروانسرا، مجلل تریـن اقامتگاه مسافرین طی سه قرن پیش بوده و از لحاظ سبک معمارى در بین هتل هاى دنیا در زمان حاضر نیز بى نظیر و منحصر به فرد است. از آنجایی که مادر شاه سلطان حسین صفوی سرای فتحیه و همچنیـن بازارچه بلنــد را وقف بر مدرسه کرده تا منافع آن به مصرف این واحد آموزشی و همچنین به دانش آموختگان و مدرسان آن برسد و هزینه‌های مدرسه از درآمد این موقوفات تامین شود، به این بنا مدرسه مادرشاه نیز می‌گویند. این دو اثر ارزشمند که از مادر پادشاه صفوی به عنوان پشتوانه‌ای برای نهاد آموزش مذکور باقی مانده‌اند، خود از جاذبه‌های تاریخی و هنری شهر اصفهان به حساب می‌آیند. مدرسه چهارباغ اصفهان و مسجد آن اواخر قرن یازدهم هجری در دوره شاه سلطان حسین صفوی سـاخته شـد کـه تاریخ شروع ساخت عمارت ۱۱۱۶ هجری قمری و سال اتمام آن ۱۱۲۶ هجری قمری بوده است.
دانشمند فقید عباس اقبال در مجله یادگار از نسخه عﻼمه فاضل آقای آقـا ســید شـهاب الـدین مرعشـی نجفی بزرگانی را که در روز افتتاح مدرسه چهارباغ حضور داشته‌اند به این شرح نام برده است:… و حضـار آن مجلـس از فضﻼء آقا جمال و آمیر محمد صالح شیخ اﻻسلام و ملا بهاء الدین مشهور به فاضل هندی و مﻼ محمـد جعفــر و ملا محمد هادی اوﻻد ملا محمدباقر خراسانی علیه الرحمه و ملا محمدرضا ولد ملا محمدباقر شیخ اﻻسلام و مـﻼ محمدحسین ولد شاه محمد تبریزی و شیخ زین الدین صاحب شرح لمعه و سایر اهل فضل و از نجبا و سادات میرزا باقر صدر خاصه و سادات سلسله خلیفه سلطان مرعشی و میرزا سید محمد قاضی نواده میرزا مهدی اعتماد الدوله و میرزا داوود متولی مشهد مقدس و از امراء محمد سلیم خان ایشیک آقاسی باشی دیوان و محمد زمان خـان قورچـی باشی و موسی خان تفنگ چی آقاسی و شاهوردی خان توپ چی باشی و میرزا ربیع مستوفی خاصه و سایر اربـاب مناصب و شاه قلی خان اعتماد الدوله چون صاحب فراش بود به عذر خواهی پنجاه خوان نقل فرستاده خود نیامد. تاریخ ساخت مدرسه و مراحل مختلف ساخت و زمان بندی آن را می‌توان با توجه به کتیبه‌های آن و تواریخ ذکر شده روی آن‌ها فهمید. از جملهای که بر کتیبه کاشی کاری سردر مدرسه به خط نستعلیق به رنگ سـفید بر زمینه ﻻجوردی کتابت شده، تاریخ ۱۱۱۲ را می‌توان دید. این کتیبه توسط عبدالرحیم جزایری خطاطی شـده اسـت. در وسط داﻻن مدرسه سنگاب نفیسی قرار دارد که آن نیز حامل تاریخی است و زمان ساخت خود را روشن مـی کند. بر این سنگاب صلوات بر چهارده معصوم و همچنین تاریخ ۱۱۱۰ هجری حجاری شده است. این سنگاب شـاهکار هنر سنگ تراشی و خوشنویسی است. از دیگر کتیبه‌های تاریخ دار که بر بدنه‌های مدرسه می‌توان یافت، کتیبه‌های اشعاری است که در اطراف سرسرای مدرسه به خط نستعلیق بسیار زیبا به رنگ سفید بر زمینه کاشی خشت ﻻجوردی نوشته شده و به خط محمدصـالح اصفهانی می‌باشد و نوشته شده به سال ۱۱۱۹ هجری است. دیگر کتیبه، کتیبه افقی داخل گنبد است. این کتیبه بـه خط عبدالرحیم جزایری است و تاریخ ۱۱۲۱ هجری را نشان مـی دهــد. سه محـراب شبسـتان مسقف مدرسه چهارباغ که در ضلع شرقی مدرسه واقع شده کتیبه‌هایی به خط محمـد مؤمن الحسـینی دارد که بـه ســال ۱۱۱۸ هجری کتابت شده‌اند.
کار‌شناسان میراث فرهنگی گنبد مسجد مدرسه چهارباغ اصـفهان را بعـد از گنبــد مسجد شیخ لطـف اﷲ ، از نظر کاشیکارى شگفت انگیز می‌دانند. این گنبد شامل انواع مختلف کاشیکاری ماننــد کاشی هاى هفـت رنگ، معـرق، گره سازى، پیلى و معقلى است. مرمت گنبد مدرسه چهارباغ سال‌ها پیش توسط اداره میراث فرهنگی شروع شده و هنوز به پایان نرسیده. اما با اعتباری که از محل اعتبار توسعه گردشگری استان اصفهان به این کار اختصاص داده شد و نیمی از آن از طریق سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری تأمین شد، مرمت گنبـد شتاب بیشـتری گرفتـه اســت. اعتبار ﻻزم در اختیار اداره اوقاف اصفهان قرار گرفته است و مجری انجام مرمت گنبد سازمان نوسـازی و بهسـازی شهرداری اصفهان می‌باشد. مدرسه چهارباغ طرحی چهار ایوانی دارد. ایوان‌ها و حجره‌های صحن چهار ایوانه مدرسه رو به باغی پردرخـت و مصفا قرار دارند که نهری از میان آن می‌گذرد. این نهر به نام فرشادی است که در اصفهان مادی فرشادی خوانده می‌شود. این مادی شعبه‌ای از زاینده رود است که در بخشی از مسیر خود از حیاط مدرسه چهارباغ عبور می‌کند و به آن طراوت و تازگی دو چندان می‌بخشد. صحن مدرسه چهارباغ نمونه کامل یک معماری درون گرا و بومی به شمار می‌رود. نمای خارجی عمارت شامل سردری رفیع، باشکوه و زیبا است که هفده طاق نمای دو طبقه آجری در طرفین خـود دارد. ردیف طاق نماهای طبقه پائین سکوهایی است جهت استراحت و نشستن رهگذران و طاق نماهای بـاﻻیی در واقع ایوانچه‌هایی رو به خیابان چهارباغ هستند. سردر مدرسـه مـزین بـه کاشی‌های رنگین و ظریف همـراه بـا مقرنس‌های پر نقش و نگار و خطوط مختلف است که بخش ورودی بنا را تشکیل می‌دهنـد. در طــرفین سـردر دو سکوی مرمر بسیار نفیس و عالی وجود دارد که محل آرمیدن است. در اصلی مدرسه که با طﻼ و نقـره تـزئین شده نمونه بارز هنر زرگری و قلمزنی است که در دوران صفویه به ‌‌نهایت رشد و تکامل رسیده است. بر دو لنگه چپ و راست این در به خط نستعلیق بسیار زیبا و به صورت برجسته، اشعاری نوشته شده است کــه ایـن اشعار بـه خـط محمد صالح اصفهانی خوشنویس برجسته عصر صفویه است. قسمت داخلی مدرسه شامل هشتی ورودی، حیاط مرکزی، شبستان و فضای گنبد خانه و همچنین حجرات طـﻼب است. در جبهه شمالی مدرسه، ایوان شمالی با دهانه نسبتا عریض و ارتفاع زیاد قرار دارد که در جبهه مقابل آن گنبد و مناره‌های ایوان جنوبی دیده می‌شود.
حجره‌هایی که در دو طبقه و در بینابین ایوان‌های مدرسه ساخته شده و اختصاص به سکونت طﻼب علوم دینی داشته است بیشترین فضای مدرسه را اشغال می‌کند. اکثر این حجره‌ها دارای نقشه یکسانی است کــه از یک اتـاق نشیمن در قسمت جلو و رو به حیاط مدرسه، قسمتی به صورت صندوق خانه در قسمت انتهایی و بخشـی بـه نـام باﻻخانه تشکیل می‌شود. در مقابل این حجرات ایوان‌های زیبا و خوش تناسبی قرار دارند. مدرسه چهارباغ موزه کاشیکارى ایران است و انواع مختلف این فن را مانند کاشیهاى هفت رنـگ و معرق و گره سازى و پیلى و معقلى را دارا می‌باشد. تمامی سطوح داخلی بنا به قطعات کوچکی تقسیم مـی شـود کــه بـا کاشــی تزئین شده است و زیبا‌ترین قسمت مدرسه از نظر کاشیکاری، هشتی ورودی آن است. منبر دوازده پلـه مدرســه کـه یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده، از بهترین نمونه‌های هنر حجاری و سنگتراشی آن روزگار است. در کنـار ایـن منبر، محراب نفیس و بسیار زیبای مدرسه قرار دارد که کتیبه باﻻی محراب و منبر نیز به خط عبـدالرحیم جزایـری است. از دیدنی‌های مدرسه چهارباغ می‌توان از طرح زیبای کاشیکاری گنبد مدرسه، درب مجلل تـزئین شــده با طـﻼ و نقره، محراب با شکوه، منبر یک پارچه مرمری، حجره مخصوص شاه سلطان حسین، کاشی کاری بـی نظیر مدخـل مدرسه، پنجره‌های آلت بری شده و خطوط نستعلیق کتیبه‌ها و اشعاری که در اطراف سرسـرای مدرسـه به خـط نستعلیق محمد صالح اصفهانی به رنگ سفید بر زمینه کاشی خشت ﻻجوردی نوشته شده، نام برد. کتیبه‌های متععد به قلم اهل فن به زیبایی در گوشه گوشه مدرسه چهارباغ جای گرفته‌اند که در اینجا ذکـر آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود. بر روی دیوارهای دو طرف سردر ورودی مدرسه چهارباغ در هشت لوحه به خط نستعلیق با رنگ سفید بر زمینه ﻻجوردی بر دل کاشی اشعاری نوشته شده است. بر سردر بنا، طاووسی بر روی سوسنِ وسط، تصویر شده است که باﻻی آن با خط نستعلیقی بسیار خوش نوشته شده است: انا مدینه العلم وعلی باب‌ها در داخل سردر، در کتیبه‌ای از کاشی معرق بسیار ظریف و چشم نواز بر زمینه ﻻجوردی با خط نسـتعلیق اشـعاری دیگر درباره علی( ع ) نوشته شده است.
بر در ورودی اصلی مدرسه چهارباغ اصفهان که با طﻼ و نقره زینت یافته نیز کتیبه‌هایی نگارش شـده اسـت که از جمله آن‌ها می‌توان به کتیبه‌هایی که بر دو لنگه راست و چپ در به خط نستعلیق به شکل برجسته نگاشــته شـده است و سخنی از پیامبر( ص ) را نقل می‌کند.
اشعاری نیز بر هر دو لنگه در مدرسه چهارباغ نگاشته شده است که به خط محمدصالح اصفهانی است. باﻻی لنگه چپ در لوحی از نقره کار شده که بخشی از آن از بین رفته است، بر روی لوح نام عبدالطیف تبریـزی آمده که احتماﻻ نام هنرمند دخیل در تهیه این لوح بوده است. در سرسرای مدرسه چهارباغ بر باﻻی در بر لوحه کاشی بـزرگ مستطیل شکل به رنگ سفید بر زمینه ﻻجورد به خط ثلث چنین نوشته شده است: قال رسول ﷲ صلی ﷲ علیه و آله انا مدینه العلم و علی باب‌ها در چهار طرف این لوح کاشی کاری شده و در میان هر ضلع مثلث شکل‌هایی به مستطیل اضافه شده‌اند که بر آن‌ها عبارات ﷲ ، یا مفتح البواب ، محمد ، علی ، نصر من ﷲ و فتح قریب آورده شده است. این عبارات به خط علی نقی امامی به سال ۱۱۱۹ هجری می‌باشد. بر بدنه‌های سرسرای مدرسه چهارباغ به خط نستعلیق محمد صالح اصفهانی در سال ۱۱۱۹ هجری به رنگ سـفید بر زمینه ﻻجورد کاشی خشت، در الواح جداگانه مصرع‌هایی در مدح شاه سلطان حسین نقش شده است. بر دست اندازهای چوبی شش غرفه دور تا دور سرسرای مدرسه چهارباغ، به خط نستعلیق با رنگ ســفید بر زمینه مشکی اشعاری حک شده است، شاعر آن ازهری و خطاط آن محمد صالح اصفهانی می‌باشد که تـاریخ کتابت این اشعار ۱۱۱۹ هجری می‌باشد.
از دیگر کتیبه‌های مدرسه چهارباغ اصفهان کتیبه‌های نوشته شده بر سنگاب‌های مدرسه است. نخسـتین سنگاب مدرسه در سرسرای ورودی آن واقع شده است. این کتیبه در بردارنده صلوات بر چهارده معصوم می‌باشد که توسط محمدطاهر بر روی سنگاب حجاری شده است. خطاط این کتیبه‌ها طلبه‌ای به نام محمد مهدی الحسـینی بوده که به سال ۱۱۱۰ آن‌ها را نگاشته است. دیگر سنگاب مدرسه چهارباغ، مقابل ایوان جنوبی مدرسه قرار گرفته است و با توجه به تاریخ حک شده بر روی آنکه سال ۱۰۹۰ هجری را نشان می‌دهد می‌توان فهمید که قبل از شروع به سـاخت مدرسه چهاربـاغ ساخته شـده است. بنابراین مشخص می‌شود که از جای دیگر به این مدرسه آورده شده است. محتوای کتیبه بیان می‌کند که این سنگاب را حاجی ابوالحسن اردکانی وقف حضرت امام حسین( ع ) نموده است. از دیگر کتیبه‌ها، کتیبه‌های متعدد کار شده در فضای گنبدخانه مدرسه چهارباغ است. مانند کتیبه فوقانی داخل گنبد به خط عبدالرحیم جزایری که به تاریخ ۱۱۲۳هجری نگاشته شده است و یا کتیبه‌های افقی درون گنبـد که بـر چهار گوشه گنبد با خط ثلث به رنگ سفید بر زمینه ﻻجورد بر کاشی خشت نوشته شـده انـد. کتیبـه هــای عمـودی فضای گنبدخانه، کتیبه باﻻی محراب گنبدخانه، کتیبه‌های ایوان‌های رو به گنبد خانه، کتیبه ایوان جنوبی، کتیبه ایوان شرقی و کتیبه ایوان غربی همه به خط عبدالرحیم جزایری هستند. کتیبه ایوان جنوبی نیز به خط ثلث عبدالرحیم جزایری است که به رنگ سـفید بـر زمینه ﻻجورد کاشی خشـت نگاشته شده است، این کتیبه بر سه جانب ایوان می‌چرخد.
سید عبدالحسین خاتون آبادی اصفهانی از علمای بزرگ عهد شاه سلیمان در کتاب خود به نـام وقـایع السـنین و اﻻعوام از وقایع مهم کشورهای اسﻼمی سخن گفته است. از مهم‌ترین قسمت‌های این کتاب فصول آخر آن است که راجع به اواخر دوران سلطنت صفویان می‌باشد. در این فصول اطﻼعات مهـم و مفیدی از بانیـان و بزرگـان آن عصر موجود می‌باشد که مرجع مهمی به شمار می‌رود. در این کتاب راجع به مدرسه چهارباغ چنیـن آمده است:
نواب اشرف شاه سلطان حسین بناء مدرسه نمود در چهارباغ اصفهان و در هزار و صد و شانزده و در هزار و صد و هژده مدرسه مشرف بر تمام شدن شد و در ذی الحجه الحرام آن سـال تـدریس مدرسـه مزبـوره را به حضـرت علامه العلماء آمیر محمد باقرا سلمه ﷲ تعالی تفویض نمود. در ماه ربیع اﻻول سنه هزار و یکصد و بیست نواب اشرف خانه‌ای به جهت حضرت علامه العلمائی استادی ابتیاع نمودند به مبلغ سیصد تومـان و آن خانـه در حوالی خانه قدیم ایشان بود و قیمت آن را از خزانه عامره شفقت فرمودند و مدرسه سلطانی صـد و پنجاه حجــره دارد در کمال تکلف ساخته شده به سرکاری آقا کمال صاحب جمع خزانه عامره و در سلسـله صـفویه ادام اﷲ دولتهـم بـه تشرع و اخﻼص پادشاه دین پناه شاه سلطان حسین بن شاه سلیمان بن شاه عباس بن شاه صفی بن سام میرزا بـن شاه عباس الماضی بن شاه خدا بنده بن شاه طهماسب بن شاه اسماعیل الحسینی الموسوی نیامـده و همـه کارهـای خود را موافق شرع شریف می‌کند و مسائل را جمعا از حضرت استادی علامه علمـائی امـیر محمـد بـاقر ادام ظلـه السامی اخذ می‌کند و اعتقاد کامل به حضرت استادی دارد و این هم از آثار توفیق حضرت پادشاه است به جهت آنکه در این زمان شرایط افتاء در غیر حضرت استادی مفقود است و در اکثر کارهای خود با حضرت علامـی اسـتادی مصلحت می‌کند و سلوک نواب اشرف با آن علامه علمائی و سلوک آن استادی با نواب اشرف سلوک استاد اسـت با شاگرد و شاگرد با استاد ادام ﷲ دولته الی قیام القائم علیه السلام. در این کتاب وقایع سال ۱۱۲۲ هجری به شرح زیر آورده شده است: فوت آقا هوشیار ریش سفید حرم اصـفهان در ماه ربیع اﻻول و فوت دده خاتون در اوایل شهر مذکور و مسکون شدن مدرسه جدیده سـلطانی که واقـع اســت در جنب چهارباغ اصفهان در جمعه دهم شهر رجب المرجب سنه ۱۱۲۲ و در آن روز در مدرسه مذکوره حسـب المـر پادشاه مجمعی منعقد شد از امراء و ارباب منصب و علماء اعﻼم و مدرسین و پیش نمازان و طلبه مدرسه و جمعـی از طلبه و در آن روز مدرس مدرسه مذکوره اعنی زبده العلماء المتبحرین عﻼمه العلمائی مجتهد الزمانی المتفرد فی الکلمات العلمی و العملی و الخلقی و الخلقی آمیر محمد باقرا سلمهاﷲ خلف مرحوم مبرور ازهد اهل زمانه اعلمهم میر محمد اسماعیل خواتون آبادی شروع به درس نموده و تهذیب حدیث و شرح مختصر اصول و شـرح لمعـه را شروع فرمود و از آداب او تکلیف فرمود. آقا جمال را که شروع نماید و او شروع نمـود و تـا این زمان در دولت صفویه چنین مجمعی منعقد نشده بود و محمود آقای ناظر بیوتات و محمد سلیم خان ایشیک آقاسی باشی و عملعه مجلس پادشاهی در خدمت بودند و هیچ یک ننشستند و در آن روز دویست خوان از تنقلات و دویسـت خوان مـا حضر و دویست غاب طعام از سر کار پادشاه صرف شد در مدرسه، و اعتماد الدوله شاه قلی خـان زنگنـه بـه علـت ازار نیامد و پنجاه خوان شیرینی فرستاد و پنجاه خوان شیرینی نیز دو نفر دیگر فرستاده بودند. مدرسه چهارباغ و مسجد آن، آخرین بنای نفیس و با ارزش عصر صفوی، از ابتدا مدرسه علوم دیـنی بوده اســت و پس از آن‌گاه از نیت خود دور گشته است. ولی در حال حاضر نیز باز به عنوان مدرسه علمیه مورد استفاده طﻼب قرار گرفته است. این مدرسه دارای کتابخانه‌ای کم نظیر و با ارزش بوده است که در حمله افغان‌ها نـابود گردیده. این کتابخانه با کتب بسیار نفیس و کمیاب در اختیار طﻼب علوم دینی و سایر پژوهشـگران و محققین آن روزگـار بوده است. اما دریغ که اکنون اثری از آن به جا نمانده است. همچنین مدرسه چهارباغ موقوفات بسیاری داشته است که شامل باغ‌ها و مزارع، روستا‌ها، املاک، دکان‌ها و کاروانسرا‌ها و سایر مستغﻼت بوده است و چگونگی آن‌ها و وقف نامه آنان با حمله افغان‌ها نامعلوم مانده و از بین رفته است.