حمام علیقلی آقا در اصفهان

حمام علیقلی آقا
در گذشته، خانه‌ها فاقد حمام خصوصی بوده و از این رو همه مردم به حمام‌های عمومی می‌رفتنـد.حمام علیقلیآقا اصفهان که اکنون به صورت موزه نگهداری می‌شوند یکی از این حمام هاست.
از چهار راه تختی اصفهان به سمت خیابان مسجدسید بعد از گذر از خیابان طیب اولین مسیر فرعی به سمت راست به نام علیقلی آقا معروف است که می‌توان با ورود به این کوچه و ورود به بازارچه علیقلی آقا، حمام علیقلی آقـا را که اکنون به موزه تبدیل شده، پیدا کرد.
این حمام مانند دیگر بناهای تاریخی ایران دارای معمـاری با ارزش و در نوع خود قابل توجه است. در جلد چهارم مرآت البلدان می‌خوانیم که: مدرسه‌ای عـالی و حمامی بسـیار معتبـر موسوم به مدرسه و حمام علیقلی آقا در نزدیکی چارسوی علیقلی آقا است.
علیقلی آقا ظاهراً از امرای صفویه بوده و در بناهای مزبور منتهای سلیقه را به کار برده و در کمال استحکام و امیتاز ساخته است و سـنگهای مرمـر و غیره و کاشیهای قیمتی نفیس که در مسجد و حمام علیقلی بکار رفته محل توجه ابصار و انظار مسـافرین و سـیاحان عالم است.
حمام علیقلی آقا به همراه مجموعه بناهای عمومی دیگر از جمله مسجد، بازارچه، چهارسو و سـرا از دوره صـفوی باقی است. بانی این بنا‌ها علیقلی آقا از خواجگان حرم شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی بوده است. علیقلی آقا یکی از خواجه سرایان نیکوکار زمان شاه سلطان حسین صفوی بود که در زمان حیات، مسجد و بازار و سرا و چهار سوی زیبایی به نام خود ساخت. و به همین سبب این مجموعه نام علیقلی آقا به خود گرفت. داستانی در مورد علت ساخت مجموعه علیقلی آقا وجود دارد که صحت آن مشخص نیست، ولی دانستن آن خالی از لطف نیست:
نابینایی در این محله بود که معمولا روی سکوی بقعه شیخ ابومسعود رازی از عرفای سده نهم هجری می‌نشست و روز‌ها را به سر می‌کرد. مردم محل توجهی به این پیرمرد نداشتند و او را به حساب نمی‌آوردند. تا اینکه علیقلی آقا به سفر حج رفت و در آنجا پیرمرد را در حال طواف به دور کعبه دید. وقتی به اصفهان بازگشـت، پیرمـرد را بـه حضور طلبیده و از او پرسید که چگونه با فقری که دارد به سفر حج رفته است.
اما پیرمرد پاسخ گفت که هیـچ‌گاه به زیارت کعبه نرفته و در زمان سفر علیقلی آقا در اصفهان بوده. تحقیق از اهل محل نیز نشان داد که پیرمـرد راسـت می‌گوید و هرگز پایش را از اصفهان بیرون نگذاشته. علیقلیآقا متوجه شد که پیرمرد دارای احوالات روحانی اسـت و به همین سبب ضمن تکریم او خواست که اگر حاجتی دارد، برآورده سازد. پیرمـرد گفـت کـه بـرای خود هیـچ نمی‌خواهد اما بهتر است که علیقلی آقا به محله توجه بیشتری نشان دهد و اسباب رفاه مردم را فراهم سازد.
این بـود که علیقلی آقا دستور ساخت مسجد، حمام و بازارچهای را در آن محله داد.  خسرو آقا، برادر علیقلی آقا نیز همانند برادرش حمامی کوچک‌تر و فـاخر‌تر از حمام علیقلـی آقا در اصفهان و در محدوده دولت خانه صفوی بنا نهاد. اما این حمام با اینکه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود، چند سال پیش شبانه خراب شد! سرنوشتی که خیلی دیگر از آثار تاریخی در دوران‌های مختلف بدان دچار شده‌اند. دو کتیبه مورخ ۱۱۲۲ هجری قمری در مسجد علیقلی آقا به از نقل مؤلف تاریخ اصفهان از ساخت حمام در سـال ۱۱۱۲ خبر می‌دهد. همچنین تاریخ ۱۱۲۵ در انتهای وقفنامه حمام، مطلب فوق الذکر را تایید می‌کند. با استناد بـه دو کتیبه موجود در مسجد علیقلیآقا و تاریخ وقف نامه حمام، این حمام حدود ۳۰۸ سال قدمت دارد.
مجموعه تاریخی علیقلی آقا که یکی از ارزشمند‌ترین اثرهای هنری، معماری و شهرسازی دوران پر عظمـت صفویه است، متاسفانه به مرور زمان قسمتهایی از آن تخریب و بجای آن بناهای جدید احداث گردیده است و سایر قسمت‌های باقی مانده نیز احتیاج به مرمت و احیاء داشته است.
از جمله اینکه قسـمت اعظم حمـام ویــران گردیـده و مقداری از کاشیهای نفیس آن به کاخ چهلستون انتقال یافته است. از طرف دیگر به دلیل اینکه پس از احداث در دوره‌های بعدی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته تعمیرات و الحاقاتی به صورت نادرست در بنـا صورت پذیرفته است که در هنگام مرمت تمامی آن‌ها اصلاح شده و با لایه برداری بین سه تا پنج لایه پس از رسیدن به اولیـن لایه، تزئینات دوره‌های مختلف حمام قابل دسترسی می‌باشد.
خوشبختانه با توجه به ارزش‌های خاص تـاریخی هنری این مجموعه، مرمت آن با اعتبارات مالی شهرداری منطقه یک و توسط سازمان نوسازی و بهسـازی شهر اصـفهان انجام شده است.
حمام علیقلی آقا پس از مرمت به موزه مردم‌شناسی تبــدیل گشـته و همـه روزه پذیرای مشـتاقان تاریخ و تمدن وفرهنگ ایران و ایرانیان می‌باشد. از نکات بسیار مهم در مورد حمام علیقلی آقا، قرارگیری این حمام در بافت یک محله با عناصر متفاوت اسـت. ایـن بنا از دو حمام بزرگ و کوچک تشکیل شده است، در برخی شهر‌ها و محله‌های بـزرگ تـر، حمام‌ها، دو بخــش جداگانه مردانه و زنانه داشتند. در غیر این صورت، حمام در برخی روزهای هفته مردانه بـود و در روزهای دیگـر زنانه.‌گاه نیز از ابتدای شب تا صبحگاه مردانه بود و در طول روز زنانه تا غسل واجب مؤمنان زایل نشود. اما حمـام علیقلی آقا دارای بخش مستقل زنانه است که در آن به کوچه‌ای دیگر باز می‌شود. قسمت‌های مختلف این مجموعه حمام ازفضاهایی با قاعده و نظم هندسی تشکیل شده اسـت. هر یک از ایـن دو حمام مانند دیگر حمامهای سنتی شامل دو فضای اصلی سربینه و گرمخانه است. در حمام بـزرگ فضای دیگـری موسوم به چال حوض نیز وجود دارد. نکته جالب توجه و ظریفی که در طراحی این دو حمـام بـزرگ و کوچک وجود دارد این است که طراحی فضاهای این دو حمام طوری صورت گرفته است که گرمخانه و سـربینه آن‌ها و دیگر فضای با درجه حرارت یکسان در کنار هم قرار گیرند تا اتلاف انرژی به حداقل برسد. آب ایــن حمـام نـیز از چاهی که از یکی از مادی‌های منشعب از آب زاینده رود سیراب می‌شده تامین می‌شده است. فضاهای این حمام تاریخی عبارتند از فضاهای اصلی شامل بینه، می‌اندر، گرمخانه، چال حوض و فضاهای خدماتـی شامل هشتی ورودی، نوره کش خانه، خزینه و فضاهای تاسیساتی مانند انبار سوخت گاورو محـل کشـیدن آب از چاه و کانالهای گربه رو. کانالهای گربه رو محل‌هایی هستند که به صورت کانال در زیر فضاهای حمام قرار گرفتـه و از زیر قسمت‌های مختلف حمام به خصوص گرمخانه عبور کرده و با عبـور دادن دود و آتـش از این گربـه روهـا، سنگ کف حمام و در نتیجه هوای حمام گرم می‌شد. وقتی آب بر کف گرم شده حمام می‌ریخت، بخار زیادی بلند می‌شد و فضایی شبیه سونای امروزی بوجود می‌آمد. این کانال‌های گربه رو ضمن گرم کردن کف حمام تبوشه‌ها یـا لوله‌های سفالی انتقال آب را نیز در خود جای می‌دهد. معماری حمام علیقلی آقا شبیه معماری دیگر حمام‌های تاریخی و اصیل ایرانی است. وقتی کسی وارد حمام می‌شود، از دالانی نسبتاً دراز و پیچ در پیچ که حمام را از دید بیرون و سرمای هوای آزاد مصون نگه می‌دارد گذر می‌کند تا به سربینه برسد. سربینه، جای لختی نشستن بوده تا مراجعین حمام، کم کم به هوای گرم و مرطوب عادت کنند و تغییر ناگهانی دما موجب سرما خوردن ایشان نشود. آرام که می‌گرفتند و بدنشان آماده می‌شد، لباس‌ها را درمی آوردنـد و راهی گرمخانه می‌شدند. میان سربینه و گرمخانه، فضای دیگری به نام میان در بود، در آنجا، یکـی دو ســکو بـرای انداختن لنگ قرار داشت و راهروی بلندی هم از آن منشعب و به آبریزگاه دستشویی ختم می‌شد. فضای میان در نیز پیچ در پیچ بوده به‌‌ همان منظور جلوگیری از دید مستقیم و اتلاف حرارتی. فضای بعدی، گرمخانه بود. جایـی برای شستن و نظافت که مهم‌ترین قسمت حمام است. خزانه یا خزینه که به عبارتی آب انبار حمام بود، درگرمخانه قرار داشت. آبکشی در خزانه انجام می‌پذیرفت. حمام‌ها دو خزانـه آب گـرم و آب سـرد داشـتند و در حمام‌های بزرگ‌تر، یک خزانه آب ولرم هم به این دو افزوده می‌شد.‌گاه نیز حمام دارای چال حوض استخر بود تـا وسیله شنا و آب تنی مشتریان فراهم باشد. فضای سربینه در حمام‌های سنتی غالباً مورد توجه بیشتر طراح بوده و زیبا‌ترین بخش حمـام است. سـربینه حمـام بزرگ علیقلی آقا فضای بزرگی است با قاعده هشت ضلعی منتظم و سکوهایی بر گرداگرد سربینه بـه شکل هشـت ضلعی وجود دارد که محل نشستن وتعویض لباس مشتریان حمام و استراحت بعد از حمام کردن ایشان بوده است و زیر سکو‌ها حفره‌هایی برای قرار دادن کفش افراد تعبیه شده است. هشت ستون سنگی نیز در می‌ـان سربینه قرار گرفته است و وزن سقف را به دوش می‌کشند. همچنین بر دو محـور فضـای سـربینه و در چهـار سـوی آنچهار حوض در مقابل سکو‌ها تعبیه شده تا افراد قبل از ورود به سکو پاهای خود را در این حوض هــا شستشـو دهند و فضای رختکن را آلوده نکنند. طاق نماهای تونشسته در هشت وجه سربینه دو به دو چهار محور این فضای منتظم را نمایش می‌دهند و حوض‌های درون سکو‌ها بر دو محور آن قوت بیشتری بخشیده‌اند، حوض هشت گوشه مرکز فضای سربینه و سنگاب درونش تأکید مضاعفی بر مرکز فضا و محورهای آن دارد. طاقی رسمی بندی بر فراز بخـش میانی سربینه، هندسه فضا را کامل می‌کند و نورگیر میانه طاق، بار دیگر بر مرکز فضا تأکید می‌کند.
گرمخانه حمام بزرگ علیقلی آقا فضایی وسیع با قاعده مستطیل شکل است کـه با اســتفاده از ســتونهای سنگی بـه بخشهای مختلف تقسیم شده است. هشت ستون سنگی گرمخانه را به صورتی منظم به فضاهای مختلف تقسیم کرده است. چهار ستون در میانه این فضا، بخشی را با قاعده مربع پدید آورده‌اند که طاق مدوری بر فراز خود دارد. در هر طرف این بخش و در امتداد محور اصلی گرمخانه، دو ستون دیگـر بـه همراه ستون هـای فـوق الـذکر بخـش‌های
کوچکتری را ایجاد کردهاند. حوض مستطیل شکل یکی از این بخش‌ها را کامﻼً فرا گرفته است. ورود بـه خزینـه حمام از میانه یکی از اضلاع طولی گرمخانه انجام می‌شود. در این قسمت طاقنمایی عقب نشسته و پلکانی در میانه آن تا درگاه ورودی خزینه بالا می‌رود. خزینه استخری اسـت مملو از آب و مخصـوص آبکشـی و تطهـیر اسـت و مشتریان حمام پس از شستشوی خود با وارد شدن در خزینه خود را آبکشی می‌کرده انـد. در طـرفین گرمخانـه دو فضا موسوم به خلوت وجود دارد که محل استحمام خصوصی متمولین و بزرگان بوده است. یکـی از ایــن دو فضـا بزرگ‌تر است و طاقی رسمی بندی بر فراز خود و حوضی در میانه دارد. چال حوض نیز فضایی وسیع و کشیده‌ای در کنار گرمخانه است. که با توجه به متن حاشیه وقف نامه چال حـوض در سال ۱۱۲۷ هجری قمری احداث شده است. این فضای وسیع طاقهای گسترده‌ای دارد که بر هشت ستون سنگی قرار گرفته است. استخر وسیعی، بیشترِ فضای چال حوض را به خـود اختصاص داده کــه بـه منظـور شـنا و آبتنی استفاده می‌شده است. فضای چال حوض در حمام‌های سنتی دیده می‌شود که طرح کامل و مفصلی دارد. این فضـا استخری وسیع دارد که با آب سرد پر می‌شده و برای شنا همچنین تفریح و آب تنی به کار می‌رفته است. در دو سوی محور اصلی فضای چال حوض دو شاه نشین با قاعده نیم هشت وجود دارد، کف این شـاه نشـین‌ها از کف فضای چال حوض بالا‌تر است و شاه نشین‌ها به صورت سکو درآمده‌اند. یکی از شاه نشین‌ها حوضی بـه شـکل نیم هشت درون خود دارد. که جایگاه اعیان و اشراف و بزرگان بوده است و به قولی یکی از این سکو‌ها مخصـوص پرش و شیرجه در آب استخر بوده و دیگری جایگاه تماشاچیان بوده است. حمام کوچک علیقلی آقا مانند حمام بزرگ فضاهایی با قاعده و نظم هندسی دارد. این حمام نیز شـامل دو فضـای سربینه و گرمخانه است اما حمام کوچک علیقلی آقا دیگر فضای چال حوض را ندارد. سربینه حمام کوچک فضایی به شکل مربع است و وجود چهار ستون در میان آن فضای دیگری را بـا قاعـده مربـع ترسیم و تداعی مـی کنـد. سکوهایی در سه ضلع این فضا، مکان‌های نشستن و رختکن را فراهم کرده‌اند. مشتریان حمام قبل از استحمام بـر روی این سکو‌ها به در آوردن لباس خود اقدام می‌کنند و پس از پایان استحمام نیز لختی بر روی همین سکو درنگ می‌کنند و ضمن پوشیدن لباس تمیز خود استراحتی نیز می‌کنند. سه حوض، درون این سکوهاســت تا مراجعیـن پیش از ورود به سکو پاهای خود را در آن شست و شو دهند و فضای سکو‌ها را به آلودگـی پاهای خود نیالاینـد. طاق گنبدی شکلی فضای میانی و طاق‌های کوتاه تری فضاهای پیرامون سربینه را پوشش می‌دهند. فضـای می‌ـان در حمام کوچک نیز مانند میان در حمام بزرگ واسط سربینه و گرمخانه است و با پیچ و خـم بسیار خود عـلاوه بـر جلوگیری از دید مستقیم، اتلاف حرارت را کاهش می‌دهد. گرمخانه این حمام قاعده‌ای به شکل هشت و نیم هشت دارد. در میانه این فضا نـیز بخشـی با همین قاعـده دیــده می‌شود که هشت ستون سنگی در گوشه‌های خود دارد. طاقی بر پایه این هشت ستون و طاق‌های کوتاه تری پیرامون آن، قسمت‌های مختلف گرمخانه را پوشش می‌دهند. فضاهای پیرامون بخش میانی مکان‌هایی برای شسـت و شــو فراهم آورده است. پس از طی چند پله از کف گرمخانه می‌توان از ورودی خزینه بدان وارد شد. به کانون آتش حمام» تون «می‌گفتند. در تون حمام آب را در دیگ بزرگی به نام دیگ هفـت جـوش کـه ترکیـبی از
روی و مس و قلع و سرب و چند چیز دیگر بود، می‌ریختند و زیرش آتش می‌افروختند. این دیگ در برابر حـرارت زیاد، مقاوم بود. همچنین گرما را در خود نگاه می‌داشت و دیر به سردی می‌گرایید. آتش زیر دیــگ هفت جـوش، دود و دم زیادی را به وجود می‌آورد که از آن برای گرم کردن هوای حمام بهره می‌بردند. در جوار حمام علیقلی آقا دالان گاورو و چاه و استخری در انتهای آن وجـود دارد کــه بـرای تأمین آب مـورد نیاز حمام‌ها به کار می‌رفته است. آب مصرفی حمام علیقلی آقا از چاه انتهای گاورو تأمین می‌گردیده که با حرکت گاو در دالان گاورو آب از چاه بالا کشیده می‌شده و به داخل استخر فرو می‌ریخته است. از اســتخر، بـا لوله‌های سفالی موسوم به تنبوشه به خزینه‌ها و حوض‌های قسمت‌های مختلف حمام آب هدایت می‌شد. سیستم گـرم کـردن آب و به همراه آن هوا و محیط حمام از جمله نکات جالب و قابل توجه حمام‌های سنتی است. آتشـدان و انبـار ســوخت حمام معموﻻً پشت خزینه قرار دارد. سوخت مصرفی حمام‌ها در قدیم خار و بوته، فضولات حیوانات و زغال گلوله شده بوده و در این اواخر از ذغال سنگ و نفت سیاه استفاده می‌شده اسـت. صـفحه‌ای بـه نـام تیان که از آلیــاژ مخصوص ساخته شده بود در کف خزینه قرار داشت. با حرارت دیدن تیان، آب خزینه گرم مـی شـد. دود ناشـی از آتش آتشدان به مجراهای گربه رو در کف گرمخانه هدایت می‌شد و گرمخانه حرارت قابل توجهی بدست مـی آورد. بدین ترتیب از گرمای حاصله از سوخت در آتشدان حداکثر اسـتفاده مـی شد و پـس از آن دود حاصله از طریـق دودکش‌های تعبیه شده در بام خارج می‌گردید.
حمام علیقلی آقا دارای تزئینات و نقاشیهای از سه دوره تاریخی می‌باشد: نقاشی‌های صفوی با تلفیقی از کاشیکاری و آهکبری، نقاشی و کاشیکاری قاجار و نقاشی کوچه بـازاری دوره پهلـوی که به حمـام و ارزش هـای آن غنـای فزاینده‌ای بخشیده است. از دیگر تزئینات حمام، رسمی بندی طاق‌های قسمت‌های مختلـف ایـن مجموعـه است. نورگیرهایی که درون این طاق‌ها تعبیه شده علاوه بر تأمین روشنایی فضا‌ها، جلوه خاصـی بـه طاق‌ها داده انـد. نـور حمام در روز از سقف و در شب با پیه سوز تأمین می‌شده و در طاق‌های گنبدی حمام، شیشه‌هایی به نام» جامخانه «
قرار می‌دادند که محدب بود و بدین ترتیب، نور از آن‌ها به درون می‌تابید، اما کسـی نمـی توانسـت از پشتشان درون حمام را ببیند. از دیگر تزئینات ارزنده حمام بزرگ و کوچک علیقلـی آقـا کاشی کــاری ازاره هـر دو حمـام اسـت. همچنین ورودی حمام بزرگ طاقی با مقرنس گچی دارد و پشت بغل‌های سر در آن با کاشی تزئین شـده است. در مرمتهای انجام شده نمونه‌هایی از تزئینات آهکبری و نقاشی بر دیوارهای این حمام بدست آمده است. حمامی که علیقلی آقا ساخت از سال ۱۱۲۵ هجری قمری تا سال ۱۴۱۳ هجری قمری ۱۳۷۲ هجری شمسی ، یعنی نزدیک به ۳۰۰ سال دایر بوده است. این حمام سپس مدتی تعطیل بوده و پس از مرمت بوسیله شـهرداری اصفهان، تبدیل به موزه مردم‌شناسی شده است.