عصارخانه شاهی در اصفهان

عصارخانه شاهی
در فرهنگ فارسی معین، در معنی کلمه عصارخانه آمده است:
عصارخانه محلی که در آن عصاری کنند و شیره انگور یا روغن نباتی گیرند. عصار یا روغنگر نیز به کسی گویند که از بذور گوناگون مانند کرچک، کنجد و جـز آن روغن گیرد.
در گذشته عصاری به عنوان یک شغل بسیار با اهمیت شـناخته مـی شـده و در فرهنـگ معین در ذیــل ایـن کلمه می‌خوانیم، این شغل و عمل عصار را عصاری گویند و عصارخانه دکانی است که در آن روغن گیرند و عصار اسب یا ش‌تر عصاری را با چشم بسته دور دستگاه روغن گیری می‌گردانند تا آن را به کار می‌اندازند. تا دیروز گردشگران و مسافرانی که در بـازار اصـفهان بـه گردش در مـی آمدنـد، از برابر درب بـی رنگ و روی عصارخانه می‌گذشتند، بی‌آنکه بدانند پشت آنچه دنیایی است! اما امروز بعنوان یکی از متفاوت‌ترین جاذبـه هـای گردشگری اصفهان شناخته می‌شود. می‌گوییم متفاوت ، زیرا نه تنها ساختمان متعلق به دورهٔ صفوی است، بلکه تمام ابزار و آلات موجود نیز از دهه‌های قبل دست نخورده مانده وجنبه تاریخی دارد.
شیوه معماری عصارخانه‌های کهن جلب توجه فراوان می‌کند و کیفیت ساختمانی این آثار از لحاظ انـواع تیرهـا، سنگ‌ها، آسیاب‌ها، خمره‌ها و نیز نحوهٔ نصب، تماشاگر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. عصارخانه‌ها به عنوان فضای خدماتی در تاریخ ایران، نقش بسزایی در فـراهم کردن سـوخت لازم بـرای مصـارف مختلف ایفا می‌کرده‌اند و در این می‌ان» عصارخانه شاهی اصفهان «با مساحت ۳۶۰ متر مربع در ۷۰۰ متر مربع زیر بنا، از عناصر مهم محور تاریخی، گردشگری وفرهنگی اصفهان است.
این بنا در سال ۱۰۲۱ همزمان با احداث بازار بزرگ قیصریه و مدرسهٔ ملا عبدالله احداث گردید. امـا از سـال ۱۳۴۹ این مکان تعطیل می‌گردد، که به گفتهٔ آ.‌پور عصار مالـک حقیقی به دلیـل پیشـرفت صنعت و از کار افتادگی یکی از بازوهای روغن گیری، این مکان تعطیل و متروک می‌گردد. تا اینکه سال ۱۳۷۹ سـازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان، عصارخانه را از مالک آن خریداری و بین سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۳ بازسازی و مرمت می‌نماید. شاید ابتدایی‌ترین دستگاه روغن گیری چوغن‌گری بوده است.
این دستگاه شامل دو سـنگ بزرگـ‌تر و کوچک‌تر بوده و بوسیله گاو یا ش‌تر به گردش در می‌آمده و تنها برای گرفتن روغن کرچک و بزرک بکار می‌رفته است. گویـا این قبیل کارخانه هنوز هم در شهر یزد دایر است. در چهار محال و بختیاری نیز می‌توان نمونه‌های متروکی از این قسم کارخانه را یافت. فشار روزافزون احتیاج‌ها، سبب پیدایش کارخانه‌های پیشرفته‌ترالبته به زمـان خـود شـد و اندک اندک عصارخانه‌ها شکل گرفتند. این کارخانه نخست در اصفهان تاسیس یافت و بعد به نواحی اطراف آن ســرایت کـرد، به گونـه‌ای که در اسـتان اصفهان قریب پنجاه عصارخانه وجود داشته است. اما در حال حاضر در داخل شهر فقط دو عصارخانه موجود مـی باشد:
عصارخانهٔ شاهی و عصارخانه ی شیخ بهایی کوی جماله عصارخانه در شکل کلی، بنایی است دو طبقه با پنج فضای اصلی که عبارتند از:
پیشخوان، بارانداز، شترخوان، تیر خانه و گرمخانه.
سقف این بنا دو گنبدی به شکل طاق و چشمه و با مقطع کجاوه می‌باشد، که دلیل استفاده از این سـقف بـه خاطـر خنک نگه داشتن فضا به جهت نگهداری روغن موجود در فضا می‌باشــد. طبقـهٔ بالایی عصارخانه معروف بـه گرمخانه «می‌باشد که از این محل به منظور بودادن دانه هـای روغـنی اسـتفاده مـی کردنـد. اما در عصـر حاضـر هیچگونه اثری از این» فر «باقی نمانده است. طبقه زیرین عصارخانه معروف به تیرخانه  به خاطر وجود تـیر هـای چوبی است که به دستگاه روغن گیری و انبار خمره اختصاص یافته و مشتمل اسـت بـر سـنگهای آســیای کافشه، آسیای میانه و سنگ ارده مال که متاسفانه این سنگ کاملا از بین رفته است. برای به گردش در آوردن این سنگ‌ها ش‌تر را با پشته‌ای از گونی، کرباس وزنجیر مهار می‌کردند. بی‌شـک ش‌تر نـر بوده است، چرا که برای حرکت سنگ لاسو کوه سخت ومنسجمی در حوالی اردستان نیاز به نیروی فراوانی بـوده است، بنابراین از ش‌تر نر استفاده می‌کردند. قسمت دیگری از این طبقه انبار خمره یا اتاق هشت ضلعی است که شامل مجموعه‌ای از ظروف است کـه روی برخی از ظروف سفالین لعابهای فیروزه‌ای و زمردین لاجورد، و روی ظروف چرمینه، طرحهای طلاکوب شده دیده می‌شود. قسمت پیشخوان ، بارانداز و شتر خوان این مجموعه متاسفانه از بین رفته و در عصر حاضر تبدیل به بازار طلا گردیده است. در این عصارخانه دانه‌های روغنی شامل کیکج، کافشه، خشخاش، بیدانجیر، برزک، کنجد و… ابتـدا وارد قسمت پیشخوان گردیده و بنا به نوع مصرف، طبقه بندی شده و سپس وارد مرحلهٔ اولیهٔ روغن کشی می‌شود. دراولین مرحله دانه‌ها را براساس خوراکی، سوخت و دارویی بودنشان طبقه بندی می‌کنند، که ایـن دسـته بنـدی بـه نوع سنگهای موجود در این بنا نیز مربوط می‌شود. سپس دانه‌ها را به گرمخانه انتقال می‌دهند تا بوداده شـوند و زیر سنگ آسیاب سست‌تر عمل کنند. بعد از این مرحله دانه‌ها وارد قسمت آسیاب شده و توسط ســنگی که شـ‌تر بـه حرکت در می‌آورد خرد و نرم می‌شوند. پس از این مرحله از سینی‌هایی حصیری به نام کوپه یا کوپی استفاده می‌کنند. نخست کوپی‌های مملو از خمیر دانه‌های روغنی را یکایک در تیلوه  استوانه‌ای بلند با جداره‌ای فلزی بر روی هم چیدمان می‌کنند و با استفاده از تیر کوچکی به نام کارماله کمی فشار بر کوپی‌ها وارد می‌کنند تا اصطلاحا زیر کار برای تیر بزرگ «مهیا شود. سپس چند قطعه چوب قطور گرد که شاگرده نام دارد را در قسمت پایین تیر بزرگ قرار مـی دهند وآنگـاه تیـر بزرگ را برای فشردن دانه‌های خمیر شده بتدریج سرازیر می‌کنند. در پـایین تـیر بـزرگ یعـنی پاچال خمـرهٔ بزرگی در زمین نصب کرده‌اند که روغن بدست آمده وارد آن می‌شود. برای آنکه فشـار ناشی از تیر هــای روغن گیری تحمل شود، دیوار بزرگی به وسیلهٔ سنگهای بسیار محکم و کلاف بندی شده ساخته شده که کونه تیر یـا اسپر عصاری نام دارد و ته تیر بزرگ در داخل آن مهار شده است.
یک ساعت پس از روغن کشی اولیه، سنگ بزرگی، که به وسیلهٔ طناب و دوله و قرقره بالا و پـایین مـی رود، بر روی تیر بزرگ قرار می‌دهند تا فشار بیشتری وارد شود و روغن دانه‌ها کاملا گرفته شود. بیسـت و چهـار سـاعت بعد تیر را به حالت نخست بر می‌گردانند وتفالهٔ دانه‌ها و یا به قول اهل فن بزر‌ها را بیرون می‌آورند. این تفاله‌ها مصارف گوناگون داشته است: به جهت استفاده شتر و بعنوان کود گیاهی مـزارع اطـراف اصـفهان بعـد از ایـن مرحله روغن با درجهٔ کیفی مختلف وارد انبار خمره می‌شود. با گذشت زمان، این صنعت همچون صنایع دیگر پیشرفت می‌کند و این تاریخ همزمان بـا وقـوع انقلاب صـنعتی مصادف می‌گردد، سال ۱۲۹۷ ش چرخ دنده توسط مالک شخصی آن آقای پورعصار وارد کار می‌شود و گفته می‌شود که این واقعه با ورود انگلیس‌ها به اصفهان رخ می‌دهد. یک دهه بعد سنگهای آسیاب نیز پیشرفت می‌کننـد و برای به حرکت در آوردنشان به جای ش‌تر از چرخ دنده استفاده می‌کنند. اما در این میان سانحه‌ای رخ می‌دهد کـه باعث آتش سوزی و از بین رفتن یکی از بازو‌های روغن گیری نیز می‌گردد. بعد از این وقایع چند سالی بـه طول نمی‌انجامد که این مکان کاملا متروک و بدون استفاده باقی می‌ماند و نهایتا امروزه تبدیل به موزه کوچکی شده کــه پذیرای علاقه مندان به فرهنگ کهن ایران زمین می‌باشد.
آدرس: میدان نقش جهان – بازار قنادی‌ها – ابتدای بازار مخلص – روبروی بازار مرکزی طلا
عصارخانه شاهی اصفهان