کلیسای وانک در اصفهان

کلیسای وانک
مگر می‌شود به اصفهان رفت و به محله جلفا سری نزد.
اینکه محله جلفا و آثار تاریخی ماندگار آنچه زمانی و به چه دلیل ساخته شدند، بر می‌گردد به مهاجرت برخی از ارامنه به اصفهان که در زمان صفویه اتفاق افتاد. در سال ۱۰۱۲ق – ۱۶۰۳م شاه عباس اول تعدادی از ساکنان ارمنستان را به ایران کوچ داد و بخش عمـده‌ای از آنان را در اصفهان و فریدن اسکان داد.
وی از املاک خاصه خود، حاشیه جنوب غرب زاینده رود را برای ساختن محله جلفا اختصاص داد، که البته گروهی از ارامنه هم در محلاتی چون شمس آباد خیابان شیخ بهـایی امـروز ؛ اطــراف قلعه طبرک و تخت قراچه حوالی خیابان بهشتی امروزساکن شدند.
در زمان شاه عباس دوم ارمنیان پراکنده در شهر نیز به جلفا کوچانده شدند و محله‌های دیگر جلفا چون تبریزی‌ها و ایروانی‌ها را ساختند. به همیـن دلیـل تعدادی کلیسا و منازل قدیمی از دوران صفویه در این محل باقی مانده است و البته در کنار آن هنوز خیلی از ارامنـه در ایــن مناطق سکونت دارند. در میان کلیسا‌ها برخی مشهور‌تر از بقیـه هسـتند، همچون کلیسـاهای وانـک، بیت اللحـم و کلیسای مریم.
از ۲۴ کلیسای ساخته شده توسط ارامنه، ۱۳ کلیسا به جا مانده که در محلات گوناگون جلفا پراکنده و هر کدام نسبت به جمعیت آن زمان محله، کوچک یا بزرگ می‌باشند. از زیبا‌ترین و شاید مشهور‌ترین آن‌ها، کلیسای وانک است که به نام‌های سن سور و آمنا پـرکیچ یعـنی نجـات دهنده همگان نیز شهرت دارد.
وانک در زبان ارمنی معنی کلیسای اعظم می‌دهد. این کلیسا مرکز تربیت کشیش و خلیفه بوده و به اصطلاح حوزه علمیه نصاری محسوب می‌شود. همچنین کانون ارتباط ارمنیان اصفهان بـا جهـان ارامنه است و حتی نیز ذکر شده که محل حکومت قوم ارمنی بر ارامنه ساکن شـبه قـاره هنــد، جـاوه و دیگر نقاط جهان، کلیسای وانک اصفهان بوده است. روایت است که در سال‌های اول ورود ارامنه به اصفهان، شاه عباس کبیر از ریش سفیدان آنان سؤال کرد که از وی چه می‌خواهند؟ و ارامنه در جـواب گفتند: که در جلفای ارمنسـتان کلیسایی باشکوه و بزرگ داشته‌اند و حال که جلای وطن کرده‌اند، همیشه به یاد آن هستند. پـس شـاه عباس کبیـر دستور داد که کلیسایی شبیه آن کلیسا بسازند و بدین ترتیب کلیسایی کوچک در محل کلیسای وانک امروزی ساخته شد علت کوچکی کلیسا نبود سرمایه کافی در آن زمان بود.
با گذشت حدود پنجاه سال از ساخت آن کلیسای کوچک، کلیسای ساخته شده رو به تخریـب رفت، لــذا در سـال ۱۰۶۵ ق – ۱۶۵۵ م (به دستور شاه عباس دوم و تشویق خلیفه وقت) داوید اول ، با صرف هزینه‌ای گزاف و صرف مدت ٩ سال، کلیسای جدید در‌‌ همان محل ساخته شد؛ کتیبه سردر کلیسا در جانب غربی با خط ارمـنی طلایـی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی، گویای این اتفاق است.
کتیبه‌های بی‌شماری بر روی کاشی بـالای سـردر غربـی، دو طرف جرزهای درِ شمالی، زیر طاق محراب، پنجره‌های جنوبی و… وجود دارند که به خط ارمنی طلایی بـر زمینـه لاجوردی بوده و از افراد کمک کننده در ساخت کلیسا با اعضای خانواده‌شان نام برده و برای آنان طلب خوشبختی کرده است.
۳۸ سال پس از ساختن کلیسای جدید یعنی در سـال ۱۱۱۳ ق – ۱۷۰۱ م ، بـرج نـاقوس آن در زمان سلطنت شـاه سلطان حسین صفوی به خرج آقا هوانجان جمالیان بنا شد که یادبود آنان بر کاشی به خط ارمنی نوشته شده است. برج ناقوس چندان مرتفع نیست و بر چهار ستون سنگی گرد یکپارچه استوار است. کلیسای حاضر دارای دو دروازه بود یکی در ضلع غربی با در آهنی که رفت و آمد عموم از آن صورت می‌گرفت و دو راه به سمت شمال و جنوب کلیسا داشت، راه شمالی به باغچه تاکستان می‌رسید که آسیابی در آن قرار داشته و به نـام حیاط آسیاب خوانـده می‌شد.
دیگری راه جنوبی که به سالن کلیسا منتهی می‌شد و در بالای درِ آن دو سنگ صلیبی وجود داشت که روی آن‌ها کتیبه‌هایی نقش شده بود؛ درِ ضلع جنوبی برای آوردن آذوقه و رفت و آمد راهبان و کشیشان مورد استفاده بود. در کنار در شمالی نیز بالاخانه‌ای وجود دارد که اقامتگاه جانشین خلیفه بوده و بر دور تا دور آن نـیز کتیبـه‌ای نقش شده است و در سمت جنوب غرب کلیسا نیز اتاق اسقف نشین واقع است. سمت شمالی مقابل در کلیسـا نیـز ساختمان خلیفه قرار دارد که بر سردر آن نقاشی ملاقات حضرت» گریگور منور با یکی از قدیسین است و در دالان کنار دیوار کلیسا سه قبر پیشوایان مذهبی قرار دارد و ازاره‌های کلیسا با کاشی‌های خشت هفت رنگ آراسته شـده است. محراب اصلی) جهت آن همیشه به سمت مشرق کلیسای وانک در مقایسه با کلیساهای دیگـر کوچـک‌تر است و تصویر محراب، قیام حضرت مسیح (ع) است که تاریخ ۱۰۶۹ ق – ۱۶۶۰ م را دارد و متأثر از نقاشی رنگ و روغن ایتالیایی است.
محراب دارای طاق قوسی و زیرزمینی است که در آن دو پیشوای بزرگ مذهبی یعنی خلیفه خاچاتور بنیانگذار چاپخانه کلیسا و دیگری خلیفه داوید تجدید کننده بنای کلیسا دفن شده‌اند. اطراف محراب با کاشی تزئین شده و تمام دیوارهای کلیسا از داخل با تصاویر مذهبی و تزئینات گل بوته و طلاکاری آذین شده است.
دورتادور گنبد هشت پنجره و در فاصله میان آن‌ها تصویر آفرینش آدم و حوا و رانده شدن آنـان از بهشـت و مابقی ماجرا نقش بسته است. در محل عوام کلیسا نیز تصاویری از روز رستاخیز ترسیم شده است و در محل سـرودخوان کلیسا تصاویر مربوط به حضرت مسیح علیه السلام از بشارت تولد وی به حضرت مریم تا معراج وی نقاشی شده است. در جایی دیگر نیز تصاویر بخشی از زندگی پیامبرانی چون نوح، ابـراهیم، یوسـف، لـوط، موســی، داوود و… ترسیم شده است که در کل در این قسمت بالغ بر ۶۰ تصویر کوچک وجود دارد. بر اساس کتیبـه هـای موجـود در کلیسا چهار کتیبه در جبهه جنوبــی ، بـانی نقاشی‌های کلیسا» خواجـه آودیک بـوده و استادانی چـون اسـتاد می‌ناس  استاد رضا عباسی نقاش مشهور صفوی ، خلیفه هوانس و کشیش اسـتپانوس در این کار یـاریگر وی بوده‌اند. نقاشی‌های کلیسای وانک از تلفیقی از مینیاتور ایرانی، هنر ارمنی و سـبک هـنری بیزانس بهره گرفته و ترکیب این سه سبک هنری زیبایی بی‌نظیری به این مکان بخشیده است. سنگاب موجود در کلیسا نیز بر طبق کتیبه اطرافش یادگار خواجه آودیک است. در وسط حیاط غربی کلیسای وانک بنایی قرار دارد که آن را مادور یا نمازخانه می‌نامند و موسوم به» هریشتاگابت «یعنی فرشـتگان بـزرگ میکائیل و جبرئیل می‌باشد و در سال ۱۱۱۴ ق – ۱۴۰۲ م ساخته شده است.
تعمیرات دیگـری در کلیسـا در سال‌های بعد صورت گرفت؛ برای نمونه در سال ۱۲۶۳ ق – ۱۸۵۴ م کـف آن سنگفرش شد و در ۱۲۶۵ق – ۱۸۵۶م آجرهـای کهنه آن تعویض شدند و در سال بعد تصاویر داخل کلیسا نیز غباررویی شدند. ساختمان موزه و کتابخانه در قرن اخیر ساخته شده است. در کتابخانه آن بالغ بر ۲۵۰ جلد کتاب خطی قدیمی وجود دارد که از قدیمی‌ترین آن‌ها انجیل نوشته شده بر پوست به تاریخ ۶٣٠١ م است. ایـن کتابخانـه بیــش از ۲۵ هزار جلد کتاب از انتشارات مختلف دارد. موزه کلیسا نیز ساختمانی با چند سالن است که در سال ۱۳۲۲ ق -  ۱۹۰۵م بنا شد و دارای تابلوهای نقاشی است که از سوی کشورهای اروپایی به کلیسای وانک تقدیم شده است. از جمله اشیاء قدیمی موزه، نخستین کتاب چاپ شده در دوره صفویه و چند قطعه از تزیینات نفیس گچبری و طلاکاری کاخ‌های هفت دست و آینه خانه از بناهای دورة شاه عبـاس دوم اســت که فقـط در ایــن مـوزه مـی تـوان آن‌ها را مشـاهده کرد. همچنین مجموعه فرامینی که سلاطین ایران بعد از شاه عباس درباره ارامنه جلفا صادر کرده‌اند در یکی از سالن‌های موزه نگهداری می‌شود. البته جا دارد از چاپخانه کلیسا هم نامی برد، این چاپخانه در سـال ۱۰۳۵ق -  ۱۶۳۶م به وسیله  خاچاتور  و همکارانش ساخته شد و برای اولیـن بار در خاورمیانـه در سـال ۱۰۳۷ق – ۱۶۳۸ م کتاب زبور داوود را چاپ کرد. از دیگر تأسیسات کلیسای وانک بنای یادبود شهدای ارامنه سال ۱۹۱۵ م است که بـه مناسـبت شصتمین سالگرد ارامنه‌ای که در جنگ بین المللی اول ۱۹۱۸م – ۱۹۱۴م (توسط دولت عثمانی کشته شده بودند، در جلو چاپخانـه کلیسا و سمت شمال درب ورودی ساخته شد.
ذکر این نکته نیز لازم است که نسخه‌ای از پیمان حضرت محمد(ص) با مسیحیان و ارمنیان در سال چهارم هجری وجود دارد که در این کلیسا نگهداری می‌شود