مسجد جامع عباسی در اصفهان

مسجد جامع عباسی
مسجد جامع عباسی یا مسجد امام  یکی از زیبا‌ترین مساجد اصفهان و حتی ایران به حساب می‌آید. این مسـجد به واسطه تزئینات بسیار زیبا و شگفت انگیز بکار رفته در آن، شهرتی جهانی دارد. در کتاب» تاریخ عالم آرای عباسی ، اسکندربیک ترکمان تاریخ شروع ساخت مسجد را ۱۰۲۰ هجری قمری به دستور شاه عباس کبـیر ذکـر مـی کند. حتی علت نامگذاری آن به نام مسجد شاه را بخاطر ارج نهادن به خدمات وی در ساخت بناهای گونـاگون مـی دانند. در ابتدای شروع ساخت به خاطر قرارگیری این مسجد در مجموعه نقش جهان که در ضلع جنوبی آن واقع شده است نیاز مبرم به ساخت و تکمیل سردر ورودی و تزئینات آن بوده است. این سردر با کاشیکاری‌های بسیار نفیس و کتیبه‌های موجود یکی از حلقه‌های تکمیل کننده مجموعه نقش جهان به حساب می‌آید. قسـمت ورودی اصلی بنا در سال ۱۰۲۵ هجری قمری به اتمام رسیده است. در داخل خود بنا تا آخرین سال‌های عمر شاه عباس صفوی و همچنین در دوران سلطنت شاه صفی و شـاه عبـاس دوم مراحل ساخت پیگیری می‌شود که در ‌‌نهایت بر روی یکـی از کتیبه‌های ضـلع غربـی مسـجد و در محـراب کاشیکاری شده آن سال ۱۰۷۷ هجری قمری و در کتیبه دیگر که در سردر مدرسه سلیمانیه در ضلع جنوب غربی مسجد تاریخ ۱۰۷۸ هجری قمری جزء آخرین تاریخ‌های موجود می‌باشد که خودگواه بر زمان اتمام ساخت این بنا بوده است.
آنچه که بر روی سردر ورود به مسجد مشاهده می‌کنیم حاکی از آن است که دو کتیبه در این قسمت ساخته شـده که یکی تاریخ شروع بنا را با خط ثلث بر روی کاشی معرق سفید در زمینه آبی نشـان داده و دیگـری نـیز در پائیـن بخش مرکزی کتیبه اول در دو سطر و باز هم بخط خوش ثلث اتمام کار را توضیح می‌دهد. در این کتیبه تصـریح می‌کند که عملیات اتمام ساخت این مسجد به همت» محب علی بیک ﷲ و مهندسی و معماری استاد علـی اکبـر اصفهانی انجام شده است.
در دو گوشه، یکی در جنوب شرقی» مدرسه ناصری و دیگری در جنوب غربی صحن مدرسه سلیمانیه «دو مدرسه قدیمی که از‌‌ همان دوران صفویه به یادگار مانده قابل مشاهده است. مدرسه ناصری به واسطه یکسری مرمت‌هایی که از دوران» ناصر الدین شاه قاجار «صورت گرفتـه بـه ایـن نـام شهرت یافته است، ولی نامگذاری مدرسه سلیمانه به خاطر وجود کتیبه‌ای است که بر سر در آن نصب شده و مرمت آنرا به دوران سلطنت شاه سلیمان نسبت می‌دهند. شروع ساخت مدرسه ناصری را بـه سـلطنت شـاه عبـاس دوم نسبت می‌دهند که گواهی این مطلب، کتیبه‌های تاریخ دار بجای مانده است. حال آنکه مدرسه سلیمانیه بـا وجود قرینه بودن نسبت به مدرسه حجره می‌باشد و تنها اطراف آنرا غرفه‌هایی تشکیل می‌دهند که در داخل و خارج آن دارای کاشی‌های خنثی از نوع هفت رنگ می‌باشد.
در سمت ایوان جنوبی مدرسه ناصری چند لوح و کتیبه نمایان است که از آن جمله می‌توان به کتیبه‌ای اشاره کـرد که با خط ثلث مشکی بر زمینه زرد به قلم توانای» محمدرضا امامی «نوشته شده است. بر روی این کتیبه هـا کـه در شش قطعه می‌باشند، صلوات بر چهار معصوم نوشته شده و با نام نویسنده و تاریخ اتمام آنکه ۱۰۷۷ هجری است، خاتمه می‌یابد. در داخل محراب ایوان جنوبی مدرسه ناصری چند کتیبه دیگر نوشته» محمدرضا امامی «موجود مـی باشد، که شامل سوره مبارکه اخﻼص و آیات ۷۸و ۷۹ سوره مبارکه اسری می‌باشد. مسیر ارتباطی مدرسه سلیمانیه بدین گونه است که به وسیله دو ورودی بزرگ به داخل صحن مسجد وارد می‌شـود و به واسطه سه ورودی دیگر به محوطه زیر گنبد متصل می‌شود. غرفه‌های اطراف آن به وسیله سنگ‌های ازاره از جنس مرمر در قسمت پائین بنا تزئین شده و در ادامه نیز از کاشی‌های خشتی هفت رنگ تشکیل گردیده اسـت. در قسمت پائین یکی از دیوارهای شمالی صحن این مدرسه، سنگی معروف به» سنگ شاخص «قرار دارد کـه توسط دانشمند بنام دوران صفویه شیخ بهایی نصب گردیده است. این سنگ شاخص ظهر اصفهان را نمایش می‌دهـد و در طول ۴ فصل کاربرد دارد. سر در این مدرسه در سمت کوچه پشت مسجد قرار دارد. دو کتیبــه بـر روی آن ساخته شده است که از سلطنت شاه سلیمان حکایت می‌کند. این سردر توسط مقرنس کاری و دو مشخصه پنج پر با خط ثلث بر روی زمینه ﻻجوردی تزئین گشته است و بر آن ذکر‌ها و اسامی خداوند تبارک و تعالی همچون» یـا صـمد ، یا غافر ، یا شکور ، یا صبور و یا رزاق حک شده است. همچنین در دو جانب شرقی و غربی دو لوح با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی ﻻجوردی نام بانی استاد کاشیکار را نشان می‌دهد.
مسجد امام در دسته بندی مساجد ایرانی، از لحاظ نوع ایوان‌ها، جزو مساجد ۴ ایوانی محسوب می‌شـود. همچنیـن دارای ۴ مناره می‌باشد که دو عدد بر سردر و دو عدد دیگر در کنار ایوان جنوبی بزرگ‌ترین ایوان واقع شده است. سازه‌های اطراف ایوان ۴۸ متر ارتفاع دارد و تزئیناتی چون کاشیکاری بر روی بدنه مناره و نوشــته هـایی مانند نـام پیامبر و حضرت علی که با خط بنایی حنایی رنگ شطرنجی بر زمینه فـیروزه‌ای رنـگ تکـرار شــده اســت، دیـده می‌شود. مناره‌های سردر مسجد نیز با کتیبه‌ها و خطوط گوناگون مزین شده است که بدنه هر دو منـاره بـا خطـوط بنایی و بصورت مارپیچ تزیین شده است و عبارت نوشته شده بر روی مناره‌ها نیز با خط بنایی سه رگـی مشـکی و بر زمینه فیروزه‌ای تکرار سوره اخﻼص و ذکرهایی همچون ﷲ اکبر «است. گنبد مسجد نیز از شاهکارهای ساخته شده می‌باشد و بصورت دو پوسته دوپوش بنا گردیده است. بدین گونه که مابین دو پوسته گنبد فضایی خالی است. ارتفاع داخلی گنبد ۳۸ متر و از سطح خارجی ۵۴ متر است. از نکات قابل ذکر می‌توان به استفاده از سنگ مرمر برای تزیینات داخل گنبد و هـم بـرای منـبر اشـاره کرد. ویژگـی بـارز گنبد خاصیت آکوستیکی آن می‌باشد، به صورتی که در داخل گنبد و بر روی سنگی که دقیقا در نقطه مرکزی زیر گنبـد قرار دارد، انعکاس صوت می‌توان را شنید.
لوح‌های چندگانه با خط بنایی ساده و به رنگ ﻻجوردی بر زمینه فیروزی، گردنه گنبد را دستخوش زیبایی منحصر بفردی کرده است. بر روی این کتیبه‌ها که در هشت قطعه ساخته شده است، صلوات بر چهـارده معصوم و در قسمت پائین‌تر از آن نیز ذکرهایی بصورت مکرر بر روی شمسه‌ها و موج‌ها دیده می‌شود. در انت‌ها نیز بـر گردنه گنبد بخط بنایی معرق ﻻجوردی بر زمینه سفید سورهای از قرآن نوشته شده است. کتیبه‌هایی که در نمای خارجی گنبد ساخته شده دوباره تعمیر و بازسازی گردیده است. مرمت کتیبه‌ها همزمـان بـا تشکیل اداره کل باستان‌شناسی در کشور ایران در سال ۱۳۲۸ خورشیدی اتمام یافته است. در توصیف مختصر کتیبه‌های مسجد از کتیبه‌های سردر اصلی شروع می‌کنیم. شروع ساخت این کتیبه باشکوه که بخط ثلث نوشته شده و بر روی کاشی سفید معرق بر زمینه کاشی ﻻجوردی حک شده به سال ۱۰۲۵ هجری قمری بر می‌گردد. موضوع ایـن کتیبه حکایت از آن دارد که شاه عباس اول هزینه‌های ساخت این بنای مقدس را از اموال خالص و شخصـی خـود فراهم آورده است و آنرا به روح جد خویش شاه طهماسب هدیه کرده است. متن این کتیبه به قلم زرین» علی رضـا عباسی «نوشته شده است. نام معمار شهیر این مسجد، استاد علی اکبر اصفهانی «را می‌توان در کتیبه سردر که با خـط ثلـث سـفید بـر زمینه کاشی ﻻجوردی حک شده، مشاهده نمود. البته جز وی، نام اشخاصی همچون خزانه دار شاه و همچنین اعلام اتمـام بنا جزو موضوعات حک شده بر روی کتیبه می‌باشد. لوح‌های دیگر در جلوخان سردر مسجد امام نیز با خط ثلث زرد رنگ بر زمینه خشت ﻻجوردی موجود مـی باشـد که در آن به پیامبر و خاندانش درود می‌فرستد. همچنین اشعار عربی نیز بر دو سمت شرق و غرب جلو خان با خط نستعلیق سفید معرق و بر زمینه ﻻجوردی دیده می‌شود. در ضلع غربی جلو خان بر روی یک تخته سنگ جمله» بسم اﷲ الرحمن الرحیم «حک شده است و حکایت از آن دارد که وقفنامه موقوفات مسجد امام بر روی این تخته سنگ حجاری شده بوده، اما بعد از سلطنت صفویه این سند تاریخی دزدیده شده است. در اصلی مسجد که در ضلع جنوبی میدان قرار دارد از جنس نقره و طﻼ پوشیده شده است. این در با شـکوه که در کنار مقرنس کاریهای بی‌نظیر سردر ورودی جلوه‌گری خاصی می‌کند، در زمان شـاه صـفی الـدین جانشـین شاه عباس اول صفویه ساخته شده و به اتمام رسیده است. اشعار بسیار زیبا بر روی این درب با عظمـت قابل دیدن است. این اشعار در دو بخش حک شده که بخشی را بر روی لنگه سمت راست و بخشـی دیگـر را بر روی لنگه سمت چپ می‌توان دید. مصراع پایانی شد در کعبه در صفاهان باز را اگـر بـه حـروف ابجد برگـردانیم، تاریـخ ساخت آن را که‌‌ همان سال ۱۰۴۶ هجری قمری است و مصادف با هشتمین سال سلطنت شاه صفی، نمایان می‌کند.
بر روی چند لوح دستورهای پادشاهی را می‌توان دید؛ از جمله می‌توان به فرمان شاه عباس اول صفوی به واسـطه بخشش عوارض برخی از اصناف اشاره کرد. این دستورات بـر روی لوح مرمرین بطـول ۱۷/١ مـ‌تر و عـرض ۸۵ سانتی‌متر در داﻻن غربی ایوان شمالی مسجد امام نصب شده است. حد فاصل ما بین درب نقره فام با کتیبـه فوق در اطراف یک طاق و با کاشیِ تزئین شده، چندین لوح پراکنده وجود دارد که با خطوط بنایی تزئینات راهروی ورودی غربی مسجد را تشکیل می‌دهد. موضوع این لوح‌ها صلوات بر چهارده معصوم و برخی ذکر‌ها می‌باشد. همچنین در اطراف ایوان جنوبی مسجد و در زیر انحنای ایوان، دو لوح سنگی وجود دارد که هر کـدام بطـول ۸۰/١ متر نصب شده‌اند. موضوع این دو لوح که یکی سمت غربی و دیگـری در سمت شـرق ایـوان ساخته شده نیـز دستورات شاه عباس می‌باشد که در سال ۱۰۲۵هجری قمری بیان شده است. در نوشته کتیبه‌های مسجد خطاطان مختلفی نقش داشته‌اند به عنوان مثال کتیبه سردر را علی رضا عباسـی کتابـت کرده است. البته در داخل مسجد خطاطانی دیگر همچون عبدالباقی تبریزی، محمـد صــالح اصـفهانی، محمد رضـا امامی و محمد غنی و… آثاری به جای گذاشته‌اند. مثﻼ کتیبه‌های داخل ایوان و گنبد جنوبی، ایوان شمالی و گنبـد غربی توسط عبد الباقی تبریزی نوشته شده است. طوﻻنی‌ترین کتیبه موجود در مسجد امام اطراف محوطه زیر گنبد ساخته شده و به دست عبدالباقی تبریـزی نوشته شده است. این کتیبه با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت ﻻجوردی از ابتدای ایوان در ضلع غربـی شـروع می‌شود و بعد از یک چرخش به نقطه مقابل شروع کتیبه در ضلع شرقی خاتمه می‌یابد. تـاریخ کتابــت و نصـب آن درکتیبه مشخص نشده است. کتیبه باﻻی محراب بر روی سنگ مرمر نفیس و با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت ﻻجوردی و در سه سطر بـا یک حاشیه به سال ۱۰۳۸هجری قمری توسط محمد صالح اصفهانی نوشته شده است. شبستان‌های زیر گنبد بزرگ هر کدام دو محراب کوچک در ضلع جنوب و یک سنگاب در وسط دارند. اما شبستان‌های غربی بر خﻼف قرینه خود یعنی شبستان شرقی فاقد کتیبه هستند و تنها می‌توان نقش و نگــاری بـر روی آنهـا دید. دو طرف محوطه زیر گنبد، نیز چهلستون وسیع که اطراف آن با طاق و کاشیهای هفت رنگی از جنس خشت با طرح‌ها و نقش‌های مختلف تزئین شده، وجود دارد. در ایوان شمالی نیز کتیبه‌ای دیگر بچشم می‌خورد که ســال نصب آن را بـه سـال ۱۰۳۵هجری قمری بـا خط عبدالباقی تبریزی نسبت می‌دهند. در این کتیبه با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشتی ﻻجوردی سوره دهر حک شده است که در واقع تزئینات اطراف ایوان با این سوره قرآنی است.
در دوره سلطنت محمد شاه قاجار زلزله‌ای رخ داد که مسجد را نیز به لرزه در آورد و موجب شد که شکاف‌های بدی روی ایوان جنوبی که مناره به آن متصل است ایجاد شود. این ترک‌ها بگونه‌ای بــود کـه منــاره‌ها از اصل ساختمان بطور کلی جدا شدند. به همین دلیل بدستور محمد شاه قاجار در جای این کتیبه که کاشـیهای آن شکسـته شده بود، کتیبه‌ای خطی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت ﻻجوردی به تاریخ ۱۲۶۱هجری قمری جایگزیـن کردند. مسجد امام بنا به یکسری روایات مسجد جمعه بوده است و بنا به روایاتی دیگر شایستگی یک مسجد جامع را دارا بوده است. این بنای شاخص که به خاطر تزئینات بکار رفته درون آن، از شاهکارهای دوره صفویه به حساب مـی آید، هم در طراحی و تزئینات و هم در عظمت و شکوه و ابداع و خﻼقیت جزو نمونه‌های کامل معمـاری اسﻼمی به شمار می‌آید، بنایی که مظهر اوج و در عین حال نقطه شروع زوال این هنر تلقی می‌شود.