پل خواجو اصفهان

پل خواجو
این پل یکی از قدیمی‌ترین و زیبا‌ترین پل‌های اصفهان است که بر روی زاینده رود و بـر سر مسـیر اصـفهان بـه شیراز به دست شاه عباس دوم ساخته شد. با توجه به متون تاریخی و گفته‌های جهانگردان این پـل در دورانهای مختلف اسامی متفاوتی داشته که عبارتند از: پل حسن بیک، پل حسن آباد، پل شیراز، پل بابارکن الدین و پل گبر‌ها، پل شاهی و پل خواجو! به گفته شیندلر پل خواجوی فعلی بر خرابه‌های یک پل قدیمی به نام حسن بیک ساخته شده است که سـاخت پل قدیمی به دوره تیموری باز می‌گردد.
در این دوره حسن بیک ترکمان با فردی به نـام حسـن پاشا از امـرای تیموری شالوده این پل را پایه گذاری کردند. در کتاب احصائیهٔ اصفهان از زمان ظل السلطان نوشته شده است که: بانی این پل حسن بیک ترکمان آق قویونلو است که سلطان آذربایجـان، اصـفهان وفـارس بوده است. همچنیـن محمد مهدی ارباب در رسالهٔ نصف جهان خود در توضیح این امر می‌گوید که: تمام دارایی حسن بیک به قـدر مخارج بنای این پل نبوده است و به همین دلیل ساخت آن ناتمام مانده است. مادام دیوﻻفوآ هم در سفرنامه خـود از این پل با نام حسن بیک یاد می‌کند و این نشان می‌دهد مطمئنا این نام را از مردم آن زمان شنیده و در سـفرنامه خود بیان کرده است. مقبرهٔ خود حسن بیک هم تا چند سال قبل در داخل محله مجاور این پـل محلـه خواجوی امروزی بوده و دارای عظمت و شکوه خاصی بوده است، اما در حال حاضر جز زمینی زراعتی بر روی آن، چـیزی از آن باقی نمانده است.
بعد از حسن بیک و در دوره شاه عباس دوم صفوی ساختمان این پل تکمیل شد و به دلیـل اینکـه ارتبـاط محلـه حسن آباد اصفهان را با سمت راست رودخانه برقرار می‌کرد، آن را پل حسن آباد نامیدند. پس از حمله افاغنه بـه ایران در سال ۱۷۲۲ میلادی، محله حسن آباد از بین رفت و ویران شد و به همین دلیل نام پل را تغییر دادند. محلـه مجاور این پل محله خواجوی فعلی سابقا باغ کاران نامیده می‌شده و یکی از چهـار بـاغی اسـت که ملکشاه سلجوقی ساخته است. برخی مورخین گفته‌اند وقتی که خواجوی کرمانی که از بزرگان عرفا بوده در نزدیکی آن محله دفن می‌گردد اراضی اطراف آن محله را خواجو نامیدند و به این ترتیب پل هم به این نام خوانـده شـد. در حالی که برخی این نامگذاری را غلط می‌دانند و اعتقاد دارند خواجوی کرمانی در کنار دروازه قرآن شیراز به خـاک سپرده شده و نام خواجو برگرفته از خواجه به معنی نجیب‌زاده است و چون مردم این محلهٔ سرسبز و خوش آب و هوا اکثرا از نجیب زادگان و اشراف بوده‌اند، این نام را به خود گرفته است. البته از گفته‌های شاردن فرانسوی در سفرنامه اصفهان این گونه استنباط می‌شود که در دوره صفویه نـام دیگری هم برای پل استفاده می‌شده است. از آنجایی که این پل، ارتباط قسمت اصلی شهر را از روی رودخانه بـا قبرسـتان تخت فوﻻد که بابارکن الدین در آن مدفون بوده را برقرار مـی کرده اسـت، نام آن را بابـارکن الدین نـیز می‌خواندهاند. ولی امروزه این پل در بین عامه مردم با‌‌ همان نام خواجو شناخته می‌شود. شاردن در مورد معماری پل می‌گوید که پل فعلی از دو قسمت تحتانی و فوقانی تشکیل شده است؛ قسمت تحتانی پل شامل ۲۱ دهانه و از جنس سنگ ساخته شده است و طبقه فوقانی آن، پلی شبیه سـی و سـه پل و البته کمی کوچک‌تر از آن و از آجر برای عبور راحت‌تر از رودخانه ساخته شده است. این اختﻼف نشان می‌دهـد کـه قسـمت سنگی توسط حسن بیک ساخته شده اما در دوره صفویه شاه عباس برای راحتی عبور از پل در مواقع سـیﻼبی یک طبقه دیگر را به آن اضافه کرده است. در طبقه زیرین این پل دو طبقه که پل مضاعف هم نامیده می‌شود، از سنگ‌های بسیار بزرگ استفاده شده که حتی گاهی دهانه‌های بیش از ٢ متر را نیز مـی پوشاند. بر روی این ســنگ‌ها حروف یونانی آلفا و بتا و دلتا پیدا شده که نشان می‌دهد این سنگ‌ها جزو مصالح عمارت ییﻼقـی اردوان اشکانی بوده و پس از خرابی جی سنگ‌ها به اینجا منتقل شده است، زیرا غیر از این زمـان حـروف یونانی در اصفهان معمول نبوده است.
طول این پل ۵/۱۳۲ متر و عرض آن ۱۲ متر است. دهانه‌های آن بیست و یک عدد بوده ولی عرض دهانه‌ها بسـیار متفاوت است و از ۱۴۵تا ۲۲۰ سانتی متر متغیر می‌باشد. عمق دهانه‌ها نیز بسیار متفاوت بـوده و در بـازه ۱۸۲ تـا
۲۶۰ سانتی متر سیر می‌کند. در روی پل فوقانی و در دو طرف معبر اصلی، دو دسته ایوان و نشیمن‌گاه وجود دارد که یکـی به سمت معبر و دیگری به سمت رودخانه است. در فضای میانی دو ایوان داﻻنچه‌ای وجود دارد که برای عبور و مرور از آن استفاده می‌شود. این مسیر عبوری در وسط پل، عمارت بیگلر بیگی را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می‌کند. بیگلر بیگی ساختمانی ۴ طبقه است و دارای اتاق‌ها و گوشواره‌های زیبایی است کـه شـاه جهـت خوشـگذرانی و تفریح و دیدن منظره رودخانه از آن استفاده می‌کرده است. از این بنای ۴ طبقه، طبقه فوقانی آن دیگر قابل اسـتفاده نمی‌باشد ولی بقیه طبقات و اتاق‌های آن قابل استفاده می‌باشد و دارای تزئینات و نقاشی‌های زیبایی هم هست. در عرصه رودخانه جلو و عقب پل در هر دو طرف سنگ فرش شده است. ستون‌های سنگی وسـط دهانـه‌های پـل تحتانی که حدود بیست و دو متر طول دارد و با فاصله ٣ متری از هم قرار داده شده است، از سمت ورودی آب، به شکل سمبوسه دار اجرا شده تا بتواند در مقابل فشار آب مقاومت کند و در سمت خروجی آب به صورت پلکانی اجرا شده که فضای مناسبی برای نشستن و دیدن جریان آب را بوجود آورده است.
نکته جالب دیگر در بنای این پل این است که دارای کاربری تک منظوره نبوده وبه جز کاربری پل می‌توان از آن به عنوان بند یا سد نیز استفاده کرد. در قدیم و در فصل بهار، دهانه‌های پل به وسیله دریچه‌های چوبی بسته شده و دریاچه‌ای در سمت غربی پل بوجود می‌آمد که از چندین لحاظ مورداستفاده قرار می‌گرفته است؛ اول اینکه با این دریاچه به آبیاری باغات اطراف پل می‌پرداختند، از طرف دیگر از این دریاچه در اعیاد و جشن‌ها استفاده کرده و با آتش بازی بر روی آن صحنه‌های زیبایی بوجود می‌آوردند و به خوشگذرانی در جوار این رودخانه می‌پرداختند. همچنین شاه و بزرگان نیز از داخل کاخ‌های نزدیک این دریاچه از منظره زیبای آن استفاده می‌کردند. آن چنان که در عصر شاه عباس دوم این پل را با نام پل شاهی نیز می‌خواندند. ولی قلی شاملو در کتاب قصص الخاقانی این چنین گفته است که: بعد از نوروز سال ۱۰۶۰ هجری به امر شاه عباس ثانی پل شاهی را که بر زاینده رود بسته شده بود چراغانی و گل ریزان کردند و هر یـک از غرفـه هـای آن را یکی از امرا و بزرگان تزئین نمود و پادشاه به مدت یک ماه در کنار پل به تفریح پرداخت. زیبایی‌های این پل تا آنجا بوده است که شاعرانی همچون صائب تبریزی و موﻻنا سایرای مشـهدی را تحت تاثیر قرار داده و آن‌ها را به سرودن شعر در وصف این بنا نموده‌اند. موﻻنا سایرای مشهدی به مناسـبت افتتاحیه این پل قصیده‌ای گفته که چند بیت آن چنین است:
به حکم پادشـاه استـاد تردسـت            پل بر زنده رود اصفهان بست
که ریزد سیل هنگـــام بهـارش           بجـوی کهکشـان از آبشارش
پلـی بر روی دریـا تازه بستنــد           بر اجزای زمین شیـرازه بستند
به حکـم پادشــاه هفـت کشـور           بطــاق آسمـان شـد پل برابـر
دلش آئین گل ریزان پل خواست           رخ از جام چراغان می‌آراست
پل خواجو به شماره ١١١ به ثبت تاریخی رسیده است.