منارساربان در اصفهان

منارساربان
منارساربان یکی از بلند‌ترین و زیبا‌ترین مناره‌های عهد سلجوقی است کـه تـاریخ دقیـق در مـورد ساخت آن در دسترس نمی‌باشد. البته اگر از قرینه‌های این مناره صرف نظرکنیم بی‌شباهت به منار علی نیست. پروفسور پـوپ، ایران‌شناس مشهور آمریکایی، سال ساخت این منار را در اواخر قرن پنجم هجری قمری عنـوان مـی کند در عین حال آقای» مایدون بمنت سمیث یکی از سیاحان اروپایی تاریخ آن را بین سال‌های ۵۵۰ ق تا ۶۸۸ ق تخمین زده است. این منار در کنار یک مسجد قدیمی کوچک ساخته شده است اما امروزه این مسجد بکلی از بین رفته است. سـاخت این منار به محله یهودی نشین اصفهان با نام محله جوباره که در همجواری منار چهل دخـتران واقع شده است، مربوط می‌شود.
شاید چنین به نظر برسد که معنای ساربان، شتربان بوده است، در صورتیکه ساربان، یکی از اسامی دولتمـردان» امیـر تیمور گورکانی «بوده است. امیر تیمور گورکانی حاکم آن دوره اصـفهان بـوده اسـت و از حکمـای سنگدل دوران سلجوقی بوده بطوریکه در اصفهان قتل عام زیادی کرده است. وی امیر ساربان را به خاطر کفایــت در حسـن کــار خویش و لیاقت وی، به عنوان حاکم اصفهان انتخاب کرد. این طور تصور می‌شود که شاید دلیل نامگذاری این منار نیز مربوط به این حاکم می‌باشد.
فرم اصلی این مناره دایره‌ای شکل بوده و بصورت منفرد ساخته شده است. این مناره به وســیله آجر ساخته شده است و در سه طبقه قابل دسته بندی است. در عین حال به نظر می‌رسد که پایه‌های اولیه خاصـی نداشته است و بطور کلی بلند مرتبه بنا گردیده. ارتفاع آن در حدود ۴۸ متر می‌باشد، قاعده آن بصـورت مدوربوده و محیطـی بـه اندازه ۱۴ متر دارد. تقسیم بندی‌های متفاوتی را در مورد آن می‌توان بیان نمود. یکی از منابع اینطور عنوان می‌کند که این منار را می‌توان در هفت بخش تقسیم بندی نمود که هر کدام از بخش هـا بصورت جداگانه بررسی مـی شوند و تزیینات و ساخت خاص خود را دارا می‌باشند.
قسمت اول این منار با آجرچینی ساده شروع می‌شود که در پایین‌ترین بخـش قرار دارد. در قسـمت دوم و ســوم، تزیینات آجری بسیار زیبا بکار رفته است، قسمت چهارم تاج اول مناره خواهد بـود کـه ترکیبی از مقرنس کاری آجری با کاشی فیروزه‌ای ساخته شده است. قسمت پنجم نیز تزیینات آجری قابل مشاهده می‌باشد. قسـمت ششـم تاج دوم مناره بوده و قسمت هفتم نیز که در واقع انتهای مناره است تارک مناره می‌باشد. دسته بندی دیگری نیز عنوان می‌شود که براساس تزیینات بدنه خارجی این منار است و منار را به سه بخـش کلـی نشان می‌دهد: بخش پایینی، میانی و بالایی. قسمت پایینی نیز خود به ۴ بخش دیگر قابل تفکیک اســت. در پاییـن
‌ترین آن‌ها تزیینات ساده و بی‌آلایش و بدون هیچگونه نقش‌های مختلف با خطوط متفاوت چون خط نسـخ، کوفی و کاشیکاری‌های گوناگون آجری بسیار به چشم می‌خورد. در قسمت پایین مناره کاشیهای فـیروزه‌ای بـه صورت چهارگوش بوده که بوسیله ملات گچ به یکدیگر متصل شده‌اند تا بخش‌های پایینی منار تکمیل گردد. حـد فاصل قسمت پایینی با قسمت میانی مناره به وسیله حاشیه‌های نواری شکل از جنس کاشی فیروزه‌ای رنگ براق با نقـش‌های مختلف هندسی چون لوزی و دایره، از یکدیگر متمایز می‌گردد. اهمیت معماری این منار مدور شکل مربوط به تزیینات بسیار زیبایش می‌باشد. تزییناتی بسیار متنوع و رنگارنـگ از مصالحی چون آجر، کاشی فیروزه‌ای، مقرنس کاری و همچنین استفاده از خطوطی همچون کوفی و نسخ بصورت آجری و یا کاشیکاری که زیبائی آن را دو چندان کرده است. به طور مثال نقشهایی زیبا از خطــوط نسـخ بصورت قائم الزاویه و مورب قرار گرفته‌اند، همچنین آجر چینی‌های برجسته‌ای که نقشهایی را بر پیکره این منار ایجاد نموده و بی‌شباهت با نقش‌هایی که در منار غار یا منار گار ساخته شده‌اند، نیستند. کتیبه‌های دیگری نیز بر دیواره بیرونی منار دیده می‌شود که می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: کتیبه‌ای که در قسمت بالایی مقرنس‌های تارک این مناره به چشم می‌خورد، با خط خوش کوفی و به رنگ فیروزه‌ای بصورت برجسته حک شده است. متن این کتیبه که بر روی زمینه آجری ساخته شده چنین اسـت: لا اله الا الله صادق مخلصاً محمد رسول الله… کتیبه زیر مقرنس‌ها نیز بر خط کوفی فیروزه‌ای رنگ و به صورت برجسته و بر روی زمینهٔ آجری بنـا گردیده است و شامل عبارت بسم الله الرحمن الرحیم و من احسن قولا ممن دعا الی الله و عمـل صـالحاً و قـال اننّـی من المسلمین «است. کتیبه میانی مناره با خط بنایی و به رنگ فیروزه‌ای است و بر زمینه آجری ساخته شده است. در این کتیبه نـام‌های مختلفی چون محمد ، ابوبکر ، عمر ، عثمان و علی بطور متوالی تکرار شده‌اند. راه دیگری که معمار این مناره پیش گرفته است، استفاده از طاق نما‌ها و مقـرنس هـای بسـیار دل انگیز بـوده که ظرافت و دقت هنرمند آن زمان را به رخ می‌نماید. طاق نماهای بکار ر فته طرح‌های ساده‌ای را دنبال می‌کردند کـه با سرطاق ناودانی و بصورت جناغی نوک تیزبودند. در عین حال مقرنسهای موجود بر روی بدنه منار بصورت نوک تیز و برجسته بوده‌اند. در بخش دوم مناره، قسمتی که جلوه‌گری زیادی دارد مربوط به برآمدگیی است که بر روی آن نمایش داده شده است. تزیینات آجرچینی، ساده است و با نقش‌های لوزی شکل ساده و همچنین استفاده از کتیبه‌ای بخط کوفی ساده قابل مشاهده است. استفاده از کاشی‌های معرق و همچنیـن قرنیزهـایی کـه بـه شـکل تاجی باشند و قطار بندی‌های اطراف مقرنس‌ها ظرافت بخش میانی مناره را هویدا می‌کند. به طور کلی فنون بکار رفته در مناره ساربان که شامل آجرچینی، تزیینات با آجر تراش و کاشیکاری هـای فـیروزه‌ای رنگ، قطار بندی‌ها برای نمایش مرز میان طبقات مناره و… می‌باشد همگی بخشی از اقداماتی بوده کـه در جهت دوری از هرگونه زحمت زیاد بوده است. برای مثال سعی شده بخش زیادی از قطعات بصورت پیش سـاخته ایجـاد گردند مانند قرارگیری لوح‌ها در ملات گچ که نیاز استفاده از داربست را کـاهش داده و پیشرفت کـار سـرعت بیشتری پیدا کرده است. این منار از منار علی کوتاه‌تر است، اما از لحاظ تزیینات بی‌شباهت به آن نیست.