میدان نقش جهان اصفهان

میدان نقش جهان
میدان تاریخی نقش جهان اصفهان از زیبا‌ترین و باشکوه‌ترین میادین جهان است. این میدان با طول ۵۰۰ و عرض ۱۵۰ متر یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های جهان است. این میدان در دوره حکومت شاه عباس و در زمان انتقال پایتخت به اصفهان پایه ریزی شد.
در زمان روی کار آمدن شاه عباس اوضاع سیاسی کشور نابسامان بود و ایران همواره مورد تهاجم و عناد کشـورهای همسایه بود. مرزهای غربی کشور در معرض خطر عثمانی بود و در شرق، ازبکان قصد داشتند مرزهای خـود را تا خراسان گسترش دهند و‌گاه بی‌گاه به خراسان حمله می‌کردند. در جنوب کشور خلیج فارس بـه تصرف پرتغال درآمده بود و در چنین اوضاع سیاسی شاه عباس و مشاوران درصدد برآمدند تا با انتخاب پایتختی در مرکز ایران از مرزهای ناامن در امان بمانند و نتیجه این انتخاب شهر اصفهان بود. با استناد به کتاب — وقایع زندگی شاه عباس نوشته اسکندر بیگ منشی شاه عباس اول — شاه عباس در زمان نقـل مکان به اصفهان در کاخهای حاکمین قبلی در جنوب مسجد جامع اصفهان مستقر می‌شود و چون اصفهان آن زمـان توانایی ایجاد مراکز دولتی و بناهای حکومتی را ندارد شاه عباس مصمم بـه پـی ریزی زیرساخت هـایی در خـور پایتخت می‌شود. و بدین منظور گروهی از معماران، شهرسازان، بنایان، هنرمندان و برنامه ریزان را جهت تبادل نظـر و همکاری فرا می‌خواند تا طرح جامع شهر اصفهان را تهیه کنند.
در جهت تهیه طرح جامع شهر اصفهان چند مسئله اساسی وجود داشت. اولین آن، جهت توسعه شهر بود که بـا در نظر گرفتن عوامل اقلیمی و زمین‌های کشاورزی شمال اصفهان قرار بر این شد که شهر در جهت جنوب گسـترش یابد. مسئله اساسی دوم، چگونگی گسترش شهر و عناصر شهری بود که باید احداث می‌شد. شهر جدید، مرکزی بـرای انجام فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی نیاز داشت بنابراین باید می‌دانی شکل می‌گرفـت که جوابگوی فعالیت‌های اجتماعی شهر باشد. در ‌‌نهایت قرار شد این میدان جدید در جنوب شهر قدیم اصفهان و حصار آل بویه قرار گیرد. دلیل مکان یابی میدان جدید اصفهان در جنوب شهر این بود که با گسترش شهر اصـفهان رو به جنوب، میدان جدید شهر و دولتخانه صفوی در قلب شهر اصفهان واقع می‌شد.
در جنوب شهر اصفهان باغات نقش جهان واقع بود و میدان جدید بر روی قسمتی از باغ نقش جهان ساخته شد و به همین دلیل نام نقش جهان را به خود گرفت. میدان نقش جهان می‌بایست در بر گیرنده مهترین فعالیت‌های زندگی شــهری باشـد: فعالیـت هـای سیاسـی و حکومتی، فرهنگی و مذهبی و هم چنین اقتصادی و تجاری. بنابر این کاخ عالی قاپو در جوابگویـی بـه نیــاز هــای سیاسی شکل می‌گیرد، مساجد جامع عباسی و شیخ لطف اله مرکز فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی می‌شوند و بازار قیصریه مرکز اقتصاد شهر می‌شود.
این بنای با ارزش در گروه بندی شیوه‌های معماری ایران در گروه چهارم یعنی شیوه اصفهانی جای گرفته اسـت. خواستگاه این شیوه بر خلاف نام آن در اصفهان نبوده و در آذربایجان شکل گرفت، ولی به دلیل اینکه سیر تحـول و پیشرفت آن در اصفهان رخ داده و بناهای شاخص آن در این شهر جای دارد نام این شیوه را شیوه اصـفهانی نامیده‌اند. در نوشته‌های غربی این شیوه را به نام صفوی، افشاری، قاجاری و زند – قاجار نامیده‌اند. اکثر بناهای این شهر از جمله میدان نقش جهان در دوره صفویه شکل گرفتهاند. نخستین مسئله پس از مکان یابی میدان نقش جهان، جهت آن است. بعد از مکان یابی، انتخاب جهت قبله و جهت اقلیمی مناسب اصفهان بود که شمال غرب به جنوب شرق در نظر گرفته شد. شاخص‌ترین و بزرگ‌ترین بنای می‌دان، مسجد جامع عباسی و درخشنده‌ترین آن‌ها مسجد شیخ لطف اله می‌باشد، بنابر این شاید در نگاه اول جهـت قبلـه برای میدان مناسب‌تر به نظر برسد تا مساجد این میدان به راحتی در جهت قبله قرار گیرند. اما بنا‌ها و کــاخ‌های مجموعه دولت خانه صفوی برای بهره گیری از نور مناسب خورشید و شرایط مسـاعد اقلیمـی بایسـتی در جهت اقلیمی اصفهان ساخته شوند. در ‌‌نهایت راه حل بر این شد که جهت میدان از جهت قبله ۴۵ درجه نسبت به شرق بچرخد. این موضوع باعث شد، هم مساجد میدان با چرخش ۵۴ درجهای زاویه ۴۵ درجه به راحتی در هشـتی‌ها حل می‌شود نسبت به میدان در جهت قبله قرار گیرند و هم شبستان‌ها رو به قبله باشند. این جهـت گـیری برای اتصال بازار قیصریه به بازار قدیم اصفهان نیز بهترین جهت گیری است. با توجه به نوشته‌های اسکندر بیگ منشی در می‌یابیم شاه عباس در سال ۱۰۲۰ تـا ۱۰۲۱ هجـری شمسـی بودجـه قابل توجهی را به میدان نقش جهان اختصاص می‌دهد. که تا آن زمان مرحله اول کارهای عمرانی میدان نقش جهان انجام گرفته بود. همچنین مسجد شیخ لطف اله ساخته شده و سطح میدان برای راحتی چوگان بازان با شن رودخانه‌ای پوشانده شده بود. در سال ۱۰۲۰ با دستور شاه عباس دور تا دور میدان با حجره‌های یک شکل محدود می‌شود و شکل میدان پدیدار می‌گردد. در همین زمان شاه عباس دستور به برپایی سر در مسجد جامع عباسی کـه در ابتدا مسجدالمهدی خوانده می‌شد در ضلع جنوبی میدان می‌دهد. همزمان با سر در مسجد به دستور شاه بنـای بازار و سردر قیصریه نیز در شمال میدان آغاز می‌شود. نام میدان بعد از آنکه شاه عباس چهار طرف آن را تبدیل به بـازار نمود و کسبه در آنجا مشغول به کار شدند، میدان شاه خوانده شد. در همسایگی این میدان بناهایی قرارداشتند که اکنون اثری از آن‌ها نیست. مانند عمارت نقش جهان که شـاه عبـاس دوم بدلیل آنکه این عمارت در مقابل چهلستون قرار داشت و بر این عقیده بود که عمارت شاهی را بد منظره کرده، آن را خراب کرد. شاردن و سایرین محدوده میدان را از دو طرف به امتداد بازار رنگرز‌ها و از یک طرف به حمام خسرو دانسته انـد و دو دروازه اصلی آن را با نام‌های درب دولت غربی رو به چهار باغ و دیگری را درب کوشک خوانده‌اند. تـا سال ۱۰۲۵ هجری شمسی شمای کلی میدان شکل گرفته بود. سر در مسجد شیخ لطف اله در سال ۱۰۱۱و ۱۰۱۲ و سر در مسجد جامع عباسی در سال ۱۰۲۵ به پایان رسیده بود. پیترو دﻻواله که در سال ۱۰۲۶ هجری شمسی از اصفهان دیدن کرده میدان نقش جهان را چنین توصیف کرده است:» یکی از عجایب شهر میدان یا مکان وسیعی است که در جلوی کاخ سلطنتی قـرار گرفتـه است. طـول آن حدود ششصد و نود متر با قدم‌های من، و عرض آن حدود دویست و سی پا. دور میدان با غرفه هـای بـزرگ و زیبایی محصور شده که همگی منظم، قرینه و یک اندازه‌اند و هیچ خیابان یا چیز دیگری نظم ان‌ها را بر هم نـزده اسـت. این غرفه‌ها که بر باﻻی آن‌ها ایوان‌هایی با مشبک‌های بزرگ و هزاران تزئینات دلفریب دیگر تعبیه شده، دکان‌هایی هستند مملو از کاﻻ‌های مختلف. به شما اطمینان می‌دهم که این ردیــف سـاختمان هـای قرینه چنـان تاثیـر نیکویی بر انسان می‌نهد و چنان به چشم زیبا می‌آید که علی رغم آنکه خانه‌های میدان ناوون بلند‌تر و با شـکوه ترند ولی به دلیل آنکه تناسبی با هم ندارند و به دﻻیلی دیگر، میدان شاه اصـفهان از نظـر زیبایی سرآمد می‌ـدان مذکور است. یک نهر بزرگ یا بهتر بگوییم یک رودخانه کوچک به همراه حاشیه هـای دو طرف رود میدان را بـه خط مستقیم دور می‌زند. آب ﻻینقطع در اطراف میدان و نزدیکی غرفه‌ها جریـان دارد و بـه چهـار طرف میدان طراوت و شادابی می‌بخشد. هم سطح با این رود کوچک سنگفرش بسیار عالی کرده‌اند که از یک سو به بستر رود محدود می‌شود و در آن افراد پیاده به گردش می‌پردازند. در سوی دیگر، طرف غرفه‌های دور می‌دان، تعـداد بـی شماری درختان زیبا به ردیف و در یک اندازه نشانده‌اند و من اطمینان دارم هنگامی کـه در روز‌های آینـده بـرگ‌های آن‌ها پدیدار شود و به زیبایی‌های طبیعی خود آراسته شوند چیزی جذاب‌تر و مطبوع‌تر از آن‌ها برای تماشا وجود نخواهد داشت. وسط میدان را با شن‌های بسیار منظم و مرتب پوشانده انـد. به ایـن ترتیـب می‌ـدان همیشه خشک و آماده برگزاری مسابقات اسب دوانی و سوارکاری است. «در قسمت دیگری از سفر نامه پیترو دﻻواله می‌خوانیم:» در سمت دیگر می‌دان، طرف بازار‌ها، چشم انداز زیبایی وجود دارد که با این مسجد مسجد امام تقـارن دارد، بـه همراه دو تاﻻر که بر روی داﻻن‌های سر پوشیده بر پا شده و در آنجـا هـر روز عصـر دو دسـته نوازنـده بـا آﻻت موسیقی جنگی، یکی به سبک ایرانی و دیگری ترکی به ترنم می‌پردازند. «با توصیفات دﻻواله در می‌یابیم که در سال ۱۰۲۶ این جهان گرد ایتالیایی از اصفهان دیدن کرده و از مشاهدات ایـن جهانگرد درمی یابیم که ساختمان نقاره خانه و همچنین سر در بازار قیصریه که نقاره خانه بر آن قــرار گرفتــه بـوده تکمیل شده و به بهره برداری رسیده بود. همچنین غرفه‌های دور تا دور میدان تکمیل شده بوده و دﻻوالـه توانسـته تصویر کلی میدان نقش جهان را درک کند. در این زمان سر در مساجد و سر در بازار قیصریه و همچنین غرفه‌های اطراف میدان ساخته شده بودند اما تکمیل بنای مسجد شیخ لطف اله به سال ۱۰۲۸ انجـام پـذیرفت و پایان کـار ساختمانی مسجد جامع عباسی تا زمان مرگ شاه عباس محقق نشد، شاه عباس در سـال ۱۰۳۸ هجری شمسـی دار فانی را وداع گفت و بنای مسجد جامع عباسی پس از مرگ وی به اتمام رسید.
شاردن نیز در دست نوشته‌های خود چنین گفته است: این میدان زیبا با شکل مستطیل دارای ابعاد ۴۴۰ قدم طول و ۱۶۰ قدم عرض می‌باشد البته این هم شایان ذکر است که این میدان در ابتدا بزرگ‌تر بـوده و بـه علـت اسـتحکام بخشی به سقف بازار که دور تا دور میدان است دهانه‌هایی کنار بازار اضافه شد که در کنــترل سـقف بـازار به آن کمک کند و بعد از مدتی در بین این دهانه‌ها مغازه‌ها و دکان‌هایی شکل گرفت که باعث شد اندازه آن بـه اندازه فعلی ۱۵×۵۰۰ متر تقلیل یابد (دور تا دور میدان نهری به عرض شش متر و با آهک و آجر سیاه ساخته شده بــود پیاده روهای اطراف آن در ارتفاعی باﻻ‌تر از نهر و با عرضی مناسب که چهار نفر می‌توانستند در آن حرکت کنند شکل گرفته بود. در فاصله ۲۰ پایی از این نهر اتاق‌های اطراف میدان قرار داشتند، ایـن اتـاق هــا در دو طبقه مـی باشند. طبقه اول از دو دکان تشیکل شده که یکی رو به میدان و دیگری رو به بازار است در طبقه دوم این دکان هـا چهار اتاق کوچک وجود دارد که دو تای آن رو به میدان و دو تای دیگر در پشت و رو به بازار می‌باشد. در جلوی اتاق‌های رو به میدان ایوان‌هایی با دیواره‌های مشبک سبز و قرمز قرار گرفته و چشم اندازی زیبا را بوجـود آورده است. در کنار میدان بناهای بزرگی مثل عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف اﷲ و مسـجد امـام و عمـارت سـاعت سازی قرار دارند و در وسط میدان دکل بزرگی به بلندای ۱۲۰ پا برای نشانه روی قرار دارد. «از دیگر متعلقات میدان ۴ ستون سنگی است که دو به دو تشکیل دهنده دروازه بازی چوگان می‌باشـند در آن زمان فضای وسط میدان محل بازی چوگان بوده است که یکی از بازی‌های دربار در آن زمان بود و بـرای راحـتی بـازی کف میدان را شن درشت ریخته بودند. درباریان از داخل عمارت عالی قاپو بـه تماشای این بـازی در میدان مـی پرداختند. در اطراف میدان و در روی دیوار‌ها جای چراغ تعبیه شده بود و در جشن‌ها و اعیاد چراغ گـذارده می‌شده که منظره‌ای بسیار زیبا و نورانی را پدید می‌آورده. این امر به این دلیل بود که شاه عباس کبیر علاقه فراوانی بـه چراغانی داشت. نکته جالب دیگر نکته امنیتی و مقاومت در برابر هجوم بیگانگان است بدین گونه که جلوی عمارت درباری و عالی قاپو به فاصله ۱۱۰ قدم از هر طرف یک دیواره مشبک چوبی کشیده شده و داخل این فضا ۱۱۰ تـوپ چـدنی سبز کوچک اسپانیا قرار دارد که ایرانیان در جنگ با پرتغال این توپ‌ها را به دست آوردند. عـﻼوه بر ایـن تـوپ هــای کوچک ٢ توپ بزرگ خمپاره انداز شتر نیز در این محوطه قرار دارند که برای مقابله بـا حمله مهاجمان در نظر گرفته شده است. در کنار در ورودی این مجموعه دو ستون گرانبهای مرمری که متعلق به دوره ساسانی است و از خرابه هـای تخـت جمشید به اصفهان آورده شده، قرار می‌گیرد، که این دو ستون در حال حاضر یکی در موزه ایران باستان و دیگـری در عمارت چهلستون نگهداری می‌شود. از دیگر بناهای موجود در کنار می‌دان، قهوه خانه بوده است. در عهد شـاه عبـاس در بیشـ‌تر شهرهای بزرگ ایـران مخصوصا قزوین و اصفهان قهوه خانه‌های متعددی دایر بوده که در اصفهان این قهوه خانه‌ها گردا گرد میدان نقش جهان شکل گرفته‌اند. طبقات مختلف مردم از اعیان و رجال دربار و سران قزلباش تا شاعران و اهل قلم و نقاشـان و سوداگران برای گذراندن وقت و دیدار دوستان و سرگرم ساختن خود بـه بـازی هـای مختلـف و یــا منـاظره هـای شاعرانه و شنیدن شعرهای شاهنامه وحکایت‌ها و قصه‌ها و تماشای رقص‌های گوناگون و بازی‌ها و تفریح هـای دیگر به آنجا می‌رفتند.
درخت‌های اطراف میدان بدون اینکه دید انسان را محدود کند فضای زیبا و دلنوازی را در میدان بوجود آورده کـه این منظره زیبا در کنار نهر آب فضای بسیار مطلوبی را در تابستان برای مردم مهیا و این میدان را تبدیل به یکـی از بی‌همتا‌ترین میدان‌های جهان ساخته بود. از این رو در موقع اعیــاد و مراسمات رسمی مثـل پـذیرایی از ســفراء خارجی مورد استفاده قرار می‌گرفته و در این مواقع میدان کاملا خالی از سکنه و دست فروشان می‌شد. در غیر این مواقع بستری مناسب برای دست فروشان، پیشه وران و خوراک فروشان و…. بود. شیوه کار آنان به این گونه بود که حصیری در روی زمین و سایبانی در باﻻی سر می‌نهادند و بساط خود را پهن می‌کرده و به کسب و کار می‌پرداختند. و حتی شب‌ها هم به دلیل اینکه اوضاع امنیتی آن موقــع بسـیار مطلـوب بـوده وگزمه‌ها مرتبا شب هنگام در میدان می‌چرخیدند و سرکشی می‌کردند. و هر گونه گزند به مال و اموال مـردم بر عهده گزمه بود. از این رو آن‌ها دقت بسیار باﻻیی داشته و اوضاع بسیار مناسب بود از این رو دست فروشان بسـاط خود را از میدان خارج نمی‌کردند بلکه آن را درون جعبه‌ای جمع کرده و به وسیله طناب کلفتی در آن را بسته و در کناری قرار می‌دادند. رسته کاری هر شغلی هم به صورت جدا و در جای خاصی بود مثﻼ نزدیک مسجد امام بـه ترتیـب بـازار حیوانـات بزرگ، سپس فروش اسب و ش‌تر، چوب فروشان، در و پنجره سازان و طیور و خشکبار بود. مرمـت گـران، طبیبـان، میوه فروشان، مسگران و…. در این میدان به کسب و کار مشغول بودند. میدان نقش جهان اصفهان در دوره صفوی و ادوار بعد از آن تا امروز در طی چهار قرن گذشته مرکـز فعالیت‌های بسیار بوده و خاطرات بزرگ و کوچک بسیاری از حضور مردم و جهانگردان، شاهان صفوی و دولت مردان ایرانی و خارجی در سینه دارد.